Жетінші тақырып. МЕМЛЕКЕТ ТИПТЕРІ
Мемлекет типологиясы (жіктелуі, топтастырылуы) дегеніміз мемлекеттерді ө здеріне тә н айырымдық белгілері негізінде біріктіріп топтастыруғ а мү мкіндік жасайтын, сө йтіп оның тарихи дамуындағ ы қ исынын (логикасын) айқ ындайтын ғ ылыми жіктеу болып табылады. Мемлекеттерді типке бө лудің екі тә сілі бар: 1. Формациялық тә сіл; 2. Ө ркениеттік тә сіл. Мемлекеттерді формацияғ а бө лу қ оғ амның экономикалық жә не ә леуметтік қ ұ рылысының ерекшеліктеріне байланысты. Мұ ндай тә сілді қ олдану нә тижесінде қ оғ ам таптарғ а бө лінеді де, олардың ә рқ айсысының экономикалық жү йеде ө зінің ерекше орны болады. Қ ұ лдық дә уір коғ амында негізінен екі ү лкен тап: қ ұ л иеленушілер мен қ ұ лдар болғ ан. Жеке меншік қ ұ л иеленушілердің қ олында болып, қ ұ лдар тек жұ мыс істейтін қ ұ рал ретінде пайдаланылғ ан. Сондық тан мемлекет те негізінен, қ ұ л иеленушілердің еркін білдіріп, солардың мү ддесін қ орғ ағ ан. Ондай мемлекетті қ ұ л иеленушілік мемлекет дейді. Феодалдық қ оғ ам феодалдар мен шаруаларғ а бө лініп, ол қ оғ амның экономикалық негізін феодалдар жә не шаруалардың жеке меншігі қ ұ рағ ан. Бұ л қ ауымды феодалдық қ оғ ам деп атайды. Феодалдық қ оғ амда да екі негізгі тап: феодалдар жә не оларғ а басыбайлы шаруалар болды. Мұ ндай қ оғ амдағ ы мемлекет феодалдық мемлекет деп аталды. Себебі, ол негізінен, феодалдардық еркін білдіріп, солардың мү ддесін, меншігін қ орғ айды, шаруаларды феодалдарғ а бағ ынуғ а мә жбү рледі. Буржуазиялық қ оғ ам да негізінен, екі таптан тұ рады: буржуа жеке меншік иелері жә не ө з ең бегінің кү шімен ғ ана ө мір сү ретін жұ мысшылар, шаруалар, ой ең бегі қ ызметкерлері. Мұ ндай қ оғ амда мемлекет, негізінен, жеке меншік иелерінің мү ддесін қ орғ айды. Сонымен қ атар қ оғ амда таптардың арасында қ айшылық тардың асқ ынып кетпеуі ү шін шаралар қ олданылып, қ ұ қ ық тық тә ртіп орнатуғ а қ ажетті ә рекеттер жү зеге асырылады. Марксизм-ленинизм ілімі негізінде XX ғ асырдың басында социалистік мемлекет дү ниеге келді. Мұ ндай мемлекеттің типі ә р тү рде қ алыптасты. Оның басқ а типті мемлекеттерден тү бегейлі ерекшелігі – ең бекшілердің, жұ мысшы табы мен шаруалардың еркін баянды етіп, солардың мү ддесін қ орғ айтын мемлекет ретінде жариялануы болды. Формациялық тә сілді пайдаланып мемлекеттер типологиясын жасағ анда айырымдық белгі ретінде қ оғ амдық -экономикалық формация категориясын яғ ни ө ндіріс тә сілінің ә йтеуір біріне негізделген қ оғ амның тарихи тү рі (типі) алынады. Формациялық типология бойынша мемлекеттердің тө рт тү рі болады, олар: - қ ұ л иеленуші; - феодалдық; - буржуазиялық; - социалистік. Қ азіргі кезде мемлекеттің шығ ыстық типі (тү рі) деген қ арастырылуда, ол қ ұ л иеленуші мемлекеттен бұ рын болғ ан. Мемлекет типтерін егжей-тегжейлі қ арастырар болсак, онда тө мендегідей мемлекеттер сипаттарына тоқ таламыз: 1. Шығ ыстық мемлекет (батыс елдері ғ алымдарының зерттеулерінде осылай аталады) (Египет (қ азақ ша: Ежелгі Мысыр), Вавилои (қ азақ ша: Ежелгі Бабьш). Бұ л мемлекеттердің географиялық орналасуы мен табиғ аттық жағ дайлары ірі-ірі суландыру жү йелерін салу жұ мыстарын ұ йымдастыруды қ ажет еткен. Сондық тан да бұ л мемлекеттерде жерді суландыру қ ұ рылыстарына мемлекеттік меншік болды жә не мұ ның ө зі сол мемлекеттің экономикалық негізін қ ұ рады. Осыдан барып шығ ыстық мемлекеттің қ ызметтері анық талды, ол қ ызметтер: а) Қ оғ амдық жұ мыстарды ұ йымдастыру; б) Салық тар мен алымдарды ө ндіріп алу (жинастыру); в) Ө зінің аумағ ын қ орғ ау немесе бө где мемлекеттің жер аумағ ын жаулап алу; г) Қ ауымдастар мен қ ұ л-кү ндердің қ арсылық тарын басу. Мемлекеттік биліктің ұ йымдастырылу тү рі шығ ыстык деспотия тү рінде болатын. Бү кіл билік мұ рагер монархка тиесілі болып, мемлекетті қ уатты ә скери-бюрократтық аппараттық кү шімен басқ арғ ан. 2. Қ ұ л иеленуші мемлекет (Ежелгі Грекия, Ежелгі Рим). Бұ л мемлекеттердің экономикасының негізі (базисі) тек ө ндіріс қ ұ ралдары мен жабдық тары ғ ана емес, сонымен бірге ө ндіруші кү штер болып табылатын қ ұ лдар да қ ұ л иеленушілердің меншігі болатын. Мұ нда қ ұ л иеленушілер жә не қ ұ лдар негізгі таптар еді, бұ лардан басқ а ә леуметтік топ – қ оленершілер болатын жә не т.б. Мемлекеттің қ ызметтері: а) қ ұ л иеленушілердің жеке меншігін қ орғ ау жә не қ ызметкерлерді қ анауғ а жағ дайлар туғ ызу болатын; б) қ ұ лдардың қ арсылық тарын болдырмау, оларды басып, езу-жаншуды ұ йымдастыру; в) тә ртіпті сақ тау, тә ртіпке келтіру мақ сатында идеологиялық кү ш жұ мсап ық палын тигізіп отыру. Бұ л мемлекеттерде мемлекеттік билікті (ө кіметті) ұ йымдастырудың монархия жә не республика тү рінде болатын. 3. Феодалдық мемлекет, бұ л мемлекеттердің экономикалық базисі (негізі) - жерге, толық басыбайлы шаруаларғ а жарым-жартылай тү ріндегі меншік иесі болу феодалдардың ү лесі болатын. Мұ ндағ ы негізгі таптар феодалдар жә не басыбайлы шаруалар еді. Аралық тап - қ олө нершілер мен т.б. болатын. Мемлекет қ ызметтері: а) Феодаддық меншікті қ орғ ау; б) қ аналушы таптың қ арсылығ ын басу; в) сыртқ ы шабуылдардан қ орғ ану жә не басқ аларды басып алушылық (басқ ыншылық) соғ ыстарын жү ргізу. Мемлекеттік билікті (ө кіметті) ұ йымдастыру тү рі - ә ртү рлі монархия. Басқ арудың республикалык тү рі (нысаны) тек қ ала – республика болғ андарда кездесіп отырғ ан (мысалы, Генуя, Псков). 4. Буржуазиялық (капиталистік) мемлекет. Мұ ндай мемлекеттің экономикалық базисі - ө ндіріс кұ ралдарына жеке меншіктің болуы, ал негізгі таптары буржуазия мен жү мысшылар, ә леуметтік таптарына - люмпен - пролетариат (қ айыршыланғ андар) жатады. Мемлекет қ ызметтері: а) экономикалық яғ ни белсенді тү рде қ атысып араласу арқ ылы экономиканы мемлекеттік реттеу; б) ә леуметтік (Халық тың кедей топтарына қ олдау кө рсету жә не т.б.). Мемлекеттік билікті ұ йымдастырудың тү рі (нысаны) сан қ илы (республикадан монархияғ а шейін). 5. Социалистік мемлекет. Экономикалық базисі (негізі) – жер жә не т.б. қ оғ амдық мемлекеттік меншікте болды. Негізгі тап – жұ мысшылар мен шаруалар. Ә леуметтік топ ретінде интеллигенция алғ а шығ ады. Кызметі: а) мемлекеттің, қ оғ амның жә не ең бекшілердің мү ддесін корғ ау; б) экономикалық; в) ә леуметтік. Мемлекеттік билікті ұ йымдастыру тү рі (нысаны) - республика. Мемлекеттер саяси режиміне байланысты тө мендегідей тү рлерге жіктеледі: 1. Тоталитарлық мемлекет – бұ л мемлекетте билік диктаторлық немесе билеуші элитаның қ олына шоғ ырланғ ан. Адам мемлекет алдында бишара, мү сә пірлік халде болады. Бұ л мемлекетте заң рұ қ сат еткеннен басқ аның бә ріне тыйым салынғ ан. 2. Авторитарлык мемлекет тоталитарлық мемлекеттен шектеулі болса да демократиялығ ының кө бірек болуымен ерекшеленеді. 3. Либералдық мемлекет жеке тұ лғ аның қ ұ қ ық тық ә леуетін аша тү суге жағ дайлар жасайды. Мұ нда заң мен тыйым салынбағ анның бә ріне рұ қ сат етілген қ ағ идаты орын алғ ан болып келеді. 4. Демократиялық мемлекет. Бұ л мемлекетте азаматтар мемлекет істеріне қ атысады. Маң ызды мемлекеттік органдардың бә рі халық бақ ылауында тұ рады. Азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тары шынайы (нақ ты) болып келеді. Мемлекет жеке адам мен коғ амғ а қ ызмет етумен болады. Заң ғ ылымында " ө ркениет" ұ ғ ымына негізделген мемлекеттер типологиясына басқ аша тә сіл колдану баршьшық. " Ө ркениет" ұ ғ ымы діни, ұ лттық географиялык жә не басқ алай да белгілерге (нышандарғ а) байланысты болып келетін қ оғ амдық дамудың, материалдық жә не рухани мә дениеттің дең гейі ретінде тү сініледі. Ө ркениет ө зінің дамуында бірнеше кезең нен ө теді. Бірінші – локальдық (жергілікті) ө ркениет, бұ лардың ә ркайсысының ө зіндік ө зара байланысқ ан ә леуметтік институттар жиынтығ ы болады, олардың ішінде мемлекетте бар (Ежелгі мысырлық шумерлік, ү нділік, эгейлік); Екіншісі - ө здеріне тә н мемлекет типтері сә йкес келетін ерекше ө ркениеттер (ү нділік, қ ытайлық, батыс-европалық, шығ ыс-европалық, исламдық жә не т.б.); Ү шіншісі – осы заманғ ы ө ркениет; мұ ндай ө ркениеттің мемлекеттіліктері тек енді ғ ана қ алыптасудың ү стінде жә не оларғ а тә н нә рсе ә леуметтік-саяси қ ұ рылымдардың дә стү рлері мен осы заманғ ыларының бірлесіп кү нелтуі. Ө ркениеттерді жә не олардың мемлекеттіліктерін типологиялау ү шін ә ртү рлі негіздер бар, мысалы – хронологиялық, генетикалық, кең істіктік, діни деп жіктеп айтуғ а болады. Мемлекетті ө ркениетті тә сілмен сипаттағ анда оның қ оғ амды басқ ару жолдары қ андай екені, экономиканы, мә дениетті дамытудағ ы атқ аратын қ ызметі айқ ындалады. Осы тұ рғ ыдан қ арағ анда мемлекеттер алғ ашқ ы ө ркениеттегі жә не кейінгі ө ркениеттегі мемлекеттер деп екі топқ а бө лінеді. Алғ ашқ ы ө ркениеттегі мемлекет шексіз билікке негізделеді де, біріктіруші жә не ұ йымдастырушы кү ш ретінде қ оғ амның ә леуметтік жә не экономикалық қ ұ рылымы анық талады. Бұ л - кө не грек, шумер, ассировавилон, иран, бирма, жапон, т.б. елдердегі саяси ұ йымдар. Кейінгі ө ркениеттегі мемлекеттік билік алғ ашқ ы ө ркениеттідей аса қ уатты барлық қ оғ амды қ амтып, басқ арғ ан кү шті емес. Мемлекет кө п жағ дайда мә дени-діни жү йеге бағ ынғ ан. Мемлекет басшысы заң дарды, қ ағ идаларды бекіткеннен кейін оларды ө зі сақ тауы керек, ә йтпесе, оның билігі заң сыз болып саналады. Бұ ларғ а Батыс Еуропа, Шығ ыс Еуропа, Солтү стік Америка, т.б. мемлекеттері жатады. Мемлекеттерді ө ркениет тә сілімен тү рлерге бө луде мемлекеттердің мемлекеттік жә не ә леуметтік-экономикалық қ ұ рылысын қ оғ ам дамуының рухани ізгілік жә не мә дени факторларымен салыстыра отырып шешеді. Сонда: Ө ркениет - ә леуметтік-мә дени жү йе. Бұ ғ ан қ оғ амның тіршілік етудегі болмысының ә леуметтік-экономикалық жағ дайлары, этникалық (халық тық), діни негіздері, адам мен табиғ аттың ү йлесу дең гейінің дә режесі, сондай-ақ тұ лғ аның (жеке адамның) экономикалық, саяси, ә леуметтік жә не рухани бостандығ ының дең гейі кіреді. Ө ркениет дегеніміз қ оғ амның салыстырмалы тү рде тұ йық талғ ан жә не локалдық (жергіліктілік) ахуалы. Осы ахуал – діни, психологиялық, мә дени, географиялық жә не басқ а да белгілерінің ортақ тығ ымен сипатталады. Бұ л ахуалдың негізгі ерекшелігі – дін мен оның ұ йымдасу тұ рпаттары (формалары) ө згеріссіз кала береді.
|
