Мемлекетті басқарудың нысаны

Басқ ару нысаны ұ ғ ымын пайымдағ анда мемлекеттік ең жоғ арғ ы биліктің ұ йымдастырылуы тү сініледі. Ә сіресе оның ең жоғ арғ ы жә не орта органдарының ұ йымдастырылуы, олардың қ ұ рылымы, қ ұ зыреттері, қ ұ рылуының тә ртіптік реті, ө кілеттіктерінің мерзімі, халық пен қ атынасу тү рлері, халық тың оларды қ алыптастыруғ а қ андай дә режеде қ атысатыны тү сініледі.

Басқ аша айтқ анда басқ ару нысаны - мемлекеттегі жоғ ары егемендік биліктің ұ йымдастырылуы, оның органдарының ө зара жә не халық пен байланысын сипаттайды. Басқ ару нысаны мемлекет нысанындағ ы ең басты жетекші элемент болып табылады.

Ежелгі грек философы Аристотель ө з заманында басқ арудың нысанын жоғ арғ а ө кіметтік биліктің жү зеге асырылуының қ алай орындалатынына байланысты жіктеген болатын. Онда жоғ арғ а ө кіметтік билікті жеке адамның бір ө зі атқ аратын тү рін – монархия, шектеулі адамдар арқ ылы атқ арылатын жоғ арғ ы ө кіметтік билік – аристократия жә не бү кіл халық тың қ атысуымен атқ арылатын жоғ ары ө кіметтік билік – демократия деп жіктеген болатын.

Басқ ару нысандарының осы кө рсетілген айырым белгілері қ азіргі кезге шейін сақ талды. Жоғ арғ а билікті жалғ ыз адам атқ ара ма? Ә лде ол билік сайланбалы алқ алы органғ а тиесілі ме? Міне осы жә йтке байланысты басқ ару нысаны ерекшелеу барысында ажыратылады. Енді осыны байланыстыра отырып басқ арудың монархиялық жә не республикалық нысандарын атап, бө ліп кө рсетуге болады.

Монархия – мемлекеттің егеменді жоғ ары билігі бір адамның қ олында ө мір бойы болады жә не атадан балағ а мұ ра (мирас) ретінде беріледі (ө тіп отырады). Монарх (патша, король, перғ ауын (фараон), қ ағ ан, хан жә не тағ ы басқ алар) ешкімнің алдында жауапты болмайды. Ол тек қ ұ дайдың алдында ғ ана жауапты.

Ең алғ ашқ ы мемлекеттердің бә рі де монархиялар болғ ан жә не орта ғ асырдағ ы мемлекеттердің кө пшілігі де монархия-тын.

Қ азақ жеріндегі бұ рын болғ ан мемлекеттер де монархия болғ ан, мұ нда мемлекетті қ ағ ан, хан басқ арғ ан. Бірақ, ханның билігі атадан балағ а емес, ағ адан ініге мұ ра ретінде ауысып отырғ ан.

Сонымен, монархия деп жоғ арғ ы билігі бір ғ ана адамғ а тиесілі болып келетін мемлекеттегі билікті айтады. Мұ ндағ ы бір ғ ана адамғ а тиесілі билікті ол адам ө з билігімен, қ алауынша пайдаланады. Билікті ө з билігімен қ алауынша пайдалану қ ұ қ ығ ын ол адам ешқ андай да басқ а биліктен алғ ан емес.

Монархияның ү ш тү рі болады: а) Шексіз (абсолюттік) монархия. Бұ л жерде монарх мемлекеттің бірден бір жалғ ыз, ең жоғ ары органы. Оның қ олында заң қ абылдау, атқ ару, жә не сот биліктері шоғ ырланғ ан. Қ азіргі кезде басқ арудың мұ ндай нысаны СаудАравиясы, Біріккен Араб Ә мірлігі елдерінде орын алғ ан.

б) Шектеулі конституциялық немесе парламенттік монархия, басқ арудың мұ ндай нысанында елдегі билік (ө кімет) монарх пен басқ а органдарғ а бө лінген болып келеді. Мысалы, парламентке. Қ азіргі кезде басқ арудың мұ ндай нысаны Ұ лыбритания, Бельгия, Норвегия, Швеция мемлекеттерінде бар.

в) Дуалистік монархия. Басқ арудың бұ л нысанында елдегі мемлекеттік билік монарх пен парламент араларында тең бө лікке тү скен болып келеді. Мысаля, ө икен замандардағ ы Пруссия, Австрия, Италия, Румыния, Ресей елдерінде монархтың қ олында атқ арушы билік (ө кімет) болғ ан. Ү кіметті жасақ тау, ө зінің алдында жауапты министрлерді, басқ а да лауазымды тұ лғ аларды тағ айындау жә не оларды орнынан алу қ ұ қ ығ ына ие болағ н. Бұ лардан басқ а монарх тыйым (вето) қ ұ қ ығ ы мен парламентті таратып жіберуге шексіз қ ұ қ ық ты болғ ан.

Республика. Басқ арудың бұ л нысаны бойынша мемлекеттегі ең жоғ ары билік (ө кімет) сайланбалы органдарғ а тиесілі болып келеді. Мұ ндай органдар белгілі бір мерзімге ғ ана сайланады жә не олар сайлаушылар алдында жауапты болады.

Республика билігінің екі жолы бар: президенттік жә не парламенттік. Президенттік республикада Президентті тікелей халық сайлайды жә не Президент мемлекет басшысы бола тұ рып, негізінен, Ү кіметті ө зі қ ұ рады. Қ азақ стан мемлекеті – Президенттік басқ ару нысанындағ ы республика.

а ) Президенттік республика басқ арудың бұ л нысанында президенттің жеке ө зі, парламенттің қ атысуымен ү кіметті қ ұ рады. Ү кімет ө зінің қ ызметтері бойынша президент алдында жауапты болады. Басқ арудың мұ ндай нысаны қ азіргі заманда Америка Қ ұ рама Штаттарында жә не Қ азақ станда орын алғ ан.

б) Парламенттік республика. Мұ ндай басқ ару нысаны бар елде парламент заң қ абылдайтын ғ ана емес, сонымен бірге ү кіметті бақ ылайтын да орган болып табылады. Мұ ндағ ы президент – мемлекет яғ ни ел басшысы, ол ү кімет басшысы емес. Мұ нда ү кіметті партиялар қ ұ рады. Ү кіметке премьер-министр жетекшілік етеді (басқ арады) (премьер-министр лауазымы басқ аша аталуы мү мкін).

Парламенттік республикада мемлекет билігінің жоғ ары органдарының жү йесі Парламенттің басымдылық принйипіне негізделген. Парламенттің аалдында ү кімет ө зінің саяси қ ызметі ү шін алқ алы тү рде жауап береді. Ү кімет Парламенттің сеніміне сү йеніп қ ызмет істейді. Парламент Ү кіметті қ олдамаса, ол қ ызметін тоқ татады.

Парламенттік-президенттік аралас республикалар да кездеседі (мысалы, Қ ырғ ызстан Республикасы, Португалия), онда Ү кіметті Президент пен Парламент бірлесе отырып жасақ тайды, қ ұ рады.

Формалды тұ рғ ыдан қ арасақ, басқ ару нысанынның мемлекеттік қ ұ рылысқ а шешуші ә сер етпейтінін байқ аймыз. Мысалы, монархиялық Жапония немесе Ұ лыбритания ә лдеқ ашаннан демократиялық қ ұ қ ық тық мемлекет екені белгілі. Республикалық Кең естер Одағ ы мұ ндай мемлекет бола алмады. Патшалық Ресей демократиялық та, қ ұ қ ық тық та мемлекет болмағ ан еді. Ал Франция Республикасын бұ рыннан демократиялық басқ арудан республикалық басқ ару нысанындағ ы демократиялық, қ ұ қ ық тық мемлекеттің мазмұ нына кө бірек сә йкес келеді.