СӨЖ-на арналған тапсырма
Тө ртінші тақ ырып. МЕМЛЕКЕТТІҢ МӘ НІ Қ ЫЗМЕТТЕРІ (ФУНКЦИЯЛАРЫ) Мемлекеттің мә ні – мемлекеттің басты тағ айыны, осы қ ұ былыстың басты ө зегі, яғ ни басты жемісі. Мемлекеттің мә ні оның мазмұ нын, мақ сатын, қ ызметінің бағ ыттарын анық тайды. Басқ аша айтқ анда мемлекеттегі билік пен оның қ ұ рамында болатындардың бә рі. Кез келген мемлекетте қ арама-қ арсы қ айшы болып келетін екі мә н – таптық жә не жалпы ә леуметтік мә н болады. Мемлекеттің таптық мә нін қ арастырып кө рейік. Мемлекет бұ қ ара (кө пшіліктің) билігі ретінде ө зін ө зі басқ арудың бұ рың ғ ы органдары қ ауымдық қ ұ рылыста басқ ару қ ызметтерін атқ аруды тоқ татқ аннан бастап пайда болады. Қ оғ ам ә леуметтік жіктелуге аяқ басады, бұ рынырақ та қ оғ амның (қ ауымның) барлық мү шелеріне тиісті болғ ан билік саяси сипатқ а ие болады, сө йтіп ол ең алдымен қ уатты ә леуметтік топтардың таптардың мү ддесіне бейімділік танысу тү рінде жү зеге асырылады. Сонымен мемлекеттің таптық мә ні қ ашанда болсын билікте қ оғ амның қ уатты тобының мү ддесін жақ тау жә не оны жү зеге асыру арқ ылы білдіріледі. Дей тұ рғ анмен мемлекет тек ауқ атты таптың ғ ана қ амын ойлаумен айналыспайды, қ айта ол бү кіл коғ амның қ амын да ойластыруғ а мә жбү р болады. Ө йткені қ оғ ам бірегей ағ за (организм) болғ андық тан, соғ ан сә йкес дә улетті топтар ондағ ы кедей (жарлы) қ аналушы топтарынсыз тіршілік ете алмайды. Сө йтіп кез келген мемлекет қ ашанда болсын жалпы ә леуметтік қ ызметтерді де жү зеге асыруғ а мә жбү р болады, сондық танда, бү кіл қ оғ ам мү дделерін де ескеріп қ ызмет атқ аруы тиіс. Осы айтқ анымыз мемлекеттің жалпы ә леуметтік мә ні болып табылады. Мемлекеттің кайсысы болса да қ анаудың, қ андай бір ә леуметтік топтың, таптың ү стемдік қ ұ руының машинасы, қ ұ ралы ғ ана емес, сонымен бірге ол бү кіл қ оғ амның мү ддесін де білдіреді, оны біріктіру кұ ралы, оны интеграциялайтын тетік болып табылады. Мемлекетте ә рқ ашанда бір жақ ты таптық немесе топтық ү стемдік қ ұ рушы билеуші басшы тобы мү дделерімен бү кіл қ оғ амның мү дделері ү штастырылады, ү йлестіріледі. Ә ртү рлі тарихи жағ дайларда осы екі мә ністік (мә ндік) жақ тардың арақ атыстылығ ы ә ртү рлі мемлекеттерде бірдей емес, яғ ни ә рқ илы болып келеді, бір жағ ының кү шеюі басқ а жағ ының нашарлауына апарып соғ ады. Мемлекеттің таптық мә ні жоғ ары дә режеде қ ұ л иеленуші мемлекетте байқ алады, онда қ ұ л (кү ң) қ ұ қ ық тың субъектісі емес, қ ұ қ ық тың объектісі (заты) – мү лік яғ ни жанды мү лік есебінде қ ұ л иеленушінің меншігі болып табылады. Қ оғ амның дамуы барысында, қ ұ л иеленушіліктен феодализмге, феодализмнен капитализмге қ арай ө ту кезең дерінде жә не сол формацияларда мемлекеттің жалпы ә леуметтік жақ тары ү лкен рө л атқ ара бастады. Ә сіресе мемлекеттің жалпы ә леуметтік мә ні осы кү нгі батыс мемлекеттері қ оғ амында айқ ын кө рінеді. Бұ л кө ріністерді кә сіпкерлердің табыстарына салынатын салық тардың жоғ ары мө лшерде болуынан, ең бек ету жағ дайларын мемлекет тарабының реттеуін, алуан тү рлі ә леуметтік бағ дарламалардың кең тү рде дамуынан жә не тағ ы басқ алардан байқ ауғ а болады. Мемлекеттің ә леуметтік рө лінің жоғ арылай тү суі ә жептә уір дә режеде ә леуметтік қ айшылық тардың жұ мсаруына апарады, таптық қ арсыластардың ә рекеттерін басу шараларының қ ажеттілігі де азаяды, қ оғ амдағ ы тұ рақ тылық та нығ ая тү седі. Осы заманғ ы дамығ ан мемлекеттер ө зінің жалпы ә леуметтік мә нін ұ лғ айтуғ а деген ұ мтылысын кү шейтуде, ө йткені олар ең алдымен қ оғ амдағ ы тұ рақ тылық ты нығ айтуғ а мү дделі болып отыр. Сонымен қ орытып айтқ анда қ айсы мемлекетте де болсын қ арама-қ арсы екі мә н болады – таптық жә не жалпы элеуметтік, проблемаларды туындататын да осы екеуінің арасындағ ы қ айшылық тар. Оларды шешу мемлекеттің бірден бір міндеті болып табылады. Мемлекеттің аталғ ан міндеттерді орындауы олардың қ ызмет бағ ыттарынан кө рінеді. Мемлекеттің қ ызметтері дегеніміз қ оғ амды басқ арудағ ы мемлекеттің ө зінің алдына қ ойғ ан міндеттері мен мақ саттары, ә леуметтік тағ айыны мен мә нін білдіретін, ө здеріне ғ ана тә н формалары, ө здеріне ғ ана тә н ә дістер арқ ылы атқ арылатын ә рекеттері жә не олардың негізгі бағ ыттары. Мемлекеттің қ ызметтері қ атып қ алғ ан жә не ешбір ө згермейтін қ асаң қ ұ былыс емес, қ айта олар ө згермелі, езгерістерге жиі ұ шырайтын қ ұ былмалы болып келеді. Нақ ты тарихи жағ дайларғ а байланысты қ айсыбір қ ызметтері басты шарт ретінде алғ а шығ ып отырады. Мысалы: ежелгі кезең дердегі Шығ ыс Азия мемлекеттерінде ирригация яғ ни, суландыру жү йесі қ ұ рылыстарын салу – қ оғ амдық жұ мыстар ретінде мемлекеттің басты қ ызметтері болып саналғ ан. Ал кө шпелі елдерде мемлекеттерді сыртқ ы жаулардан қ орғ ау ісі басты қ ызмет тү рі болатын. Қ азіргі дамығ ан демократиялық еддерде азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ орғ ау ісін қ амтамасыз ету басты қ ызмет болып табылады. Демократиялық мемлекеттің негізгі мақ саты – қ оғ ам ү шін, қ оғ амдағ ы адамдардың топтары ү шін, қ оғ амның дамып ө ркендеуі ү шін қ ызмет атқ ару болып табылады. Қ оғ ам ө те кү рделі қ ұ былыс. Қ оғ амның негізгі тірегі - ө ң діріс. Ө ндірісті ұ йымдастырып, дамыту ү шін мемлекет те, адамдардың бірлестіктері де, жекелеген адамдар да қ ажетті іс-ә рекет жасап отырады. Бұ л салада мемлекеттің істейтін қ ызметі сан алуан. Мемлекет ө зіне қ арайтын кә сіпорындарды тікелей басқ арып, олардың жұ мысын реттеп отырады. Мемлекеттің меншігінде табиғ и байлық тар да болуы мү мкін. Қ азақ стан Республикасының Конституциясына сә йкес жер жә не оның қ ойнауы, су кө здері, ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесі, басқ а да табиғ и ресурстар мемлекет меншігінде болады. Меншіктің басқ а тү рлерінің қ алыптасуына, пайдалану ә дістеріне мемлекет немқ ұ райлы карай алмайды. Себебі меншік міндет жү ктейді, оны пайдалану иесімен қ атар қ оғ ам игілігіне де қ ызмет етуі тиісті. Сондық тан мемлекет ө з меншігіне жататын объектілерді тікелей басқ арып реттейді, ал мемлекеттік емес меншік тү рлерін жанамалап реттейді. Демек, қ алай да болса шаруашылық ты ұ йымдастыру жә не реттеумен шү ғ ылданады. Осығ ан байланысты мемлекеттің экономиканы ұ йымдастыру, басқ ару, реттеу функциясы болады. Қ андай да болсын қ оғ ам тү рлі таптар мен ә леуметтік топтардан тұ рады. Кейбір елдерде, мысалы Қ азақ станда, кө птеген ұ лттар тұ рады. Олардың арақ атысын реттеу – негізінен, мемлекеттің міндеті. Оларғ а қ амқ орлық жасауды, олардың арасындағ ы қ атынастарды, пайда болатын қ айшылық тарды реттеу, шешу, жө нге салу, тек қ ана мемлекеттің қ олынан келетін іс. Ол ұ шін мемлекетте кү ш те, қ аражат та, басқ а да мү мкіндіктер бар. Осығ ан сә йкес мемлекет ә леуметтік функция атқ арады. Егер де мемлекеттің осы қ ызметі кең ө ріс алып, ү здіксіз жү ргізілетін болса, оны ә леуметтік мемлекет дейді. Осы заманғ ы мемлекеттердің бә рінде де ең маң ызды қ ызметтер экологиялық қ ызмет болып табылатындығ ын атап ө туіміз керек. Осылай кө ң іл бө ліп атап кө рсетуіміздің себебі адамзат баласының қ азіргі кездегі тіршілік ету ә рекетінің қ оғ амдық масштабта табиғ атқ а теріс ық пал жасауынан туындап отыр. Мысалдар келтірсек, адамзатты, табиғ атты бү лдіру шектен шығ уда. Атмосфераның, судың, топырақ тың ластануы қ атерлі сипат алып бара жатыр, адамды қ ырып-жоюдан алапат қ ұ ралдарының жинақ талғ ан қ орлары бә рі жиналып адам айтқ ысыз жойқ ын проблемаларды туындатып отыр. Чернобыль атом электростанциясының; ядролық апатының ө зін еске алсақ та, мұ хиттар мен тең іздердегі атом сү нгуір қ айық тарындағ ы апаттарды еске алмасақ дә рісіміз мысалсыз жалаң, яғ ни дә лелсіз болады. Мысалы, Баренц тең ізінде 2000-шы жылдың тамыз айында болғ ан Ресейдің " Курск" атом сү ң гуір қ айығ ының апатқ а ұ шырауы, Каспий тең ізінің ластануы салдарынан Каспий итбалығ ының (тюлень) жаппай қ ырылуы, Арал тең ізінің тартылып, оның қ ұ рғ ап қ алғ ан орнынан ұ шқ ан тұ зды тозаң дардың Канадағ а дейін жетіп жауын-шашынмен жаууы алапат апат емей немене, осы сияқ тыларды тізбектей берсе адам баласына тө нген қ ауіптің орасан зор екеніне кө з жеткіземіз. Осы аталғ андардың бә рі адам тіршілігінің нә тижесі. Басқ аша айтканда, осындай ә рекеттер жер бетіндегі бү кіл тіршілік иелерінің ө міріне қ ауіп тө ндіруде. Қ андай қ оғ ам болса да ғ ылымсыз, білімсіз, мә дениетсіз ө ркендеп, дами алмайды. Бұ л салада да мемлекет зор қ ызмет атқ аруы керек. Мысалы, Қ азақ стан мемлекетінде мемлекеттік ғ ылыми-зерттеу, білім беру, мә дениет мекемелері бар. Оларды мемлекет қ аржыландырып, жұ мысын реттеп, басқ арып, бағ ыт беріп отырады. Мемлекеттік емес оқ у, мә дениет орындарының жұ мысын заң жү зінде реттеу арқ ылы оларғ а да ә сер етеді. Демек, мемлекеттің ғ ылымды, білім беруді, мә дениетті басқ арып, дамытып отыратын функциясы болады. Аталғ андар мемлекеттің ішкі функциясына жатады. Мемлекет басқ а мемлекеттермен тү рлі, сан алуан қ атынастарғ а тү седі. Алдымен мемлекет ө зінің тә уелсіздігін, егемендігін, аумағ ының тү тастығ ын басқ а елдердің қ ол сұ ғ уынан қ орғ ауғ а, сақ тауғ а ә рекет жасайды. Ол ө зінің шекарасын бекітеді, кү зетеді. Сол ү шін қ ажетті қ арулы кү штер қ ұ рады, басқ а мемлекеттермен осығ ан байланысты шарттар жасасады. Осы міндеттерді атқ ару мемлекеттің ө зін-ө зі қ орғ ау функциясы деп аталады. Мемлекеттер бір-бірімен экономикалық, сауда, мә дени, ғ ылыми, саяси, қ ұ қ ық тық, т.б. тү рлі қ атынастарда болуғ а талпынады. Мұ ндай қ атынастар тең негізде қ алыптасатын болса ә р елдің дамуына қ олайлы жағ дайлар туғ ызады. Осы салада мемлекеттің басқ а елдермен қ атынас жасау функциясы жү зеге асырылады. Бейбітшілікте, тыныштық та ө мір сү ру ү шін мемлекеттер ө зара келісім-шарттарғ а отырады, ә скери одақ тар кұ рады, т.с.с. ә рекеттер жасап отырады. Қ азіргі тарихи жағ дайда соғ ыс, ә скери шиеленістер адамзаттың ө мір сү руіне шексіз кауіп тө ндіруде. Сондық тан адамгершілік жолмен дамығ ысы келетін мемлекеттер соғ ыстың алдын алу ә рекеттерін жасауғ а тырысады. Демек, мемлекетке бейбітшілік функциясын атқ ару да тә н кө рініс болу керек. Осы айтылғ андар мемлекеттің сыртқ ы функциясына жатады. Аталғ ан мемлекеттің ішкі жә не сыртқ ы функциялары тү рлі жолдармен, тә сілдермен жү зеге асырылады. Олар екі топқ а бө лінеді: 1) қ ұ қ ық тық; 2) ұ йымдастырушылық. Қ ұ қ ық тық тә сілге жататындар: заң, басқ а да нормативтік қ ұ кық тық актілер жасау, жедел орындау, іздестіру қ ызметі, қ ұ қ ық қ олдану қ ызметі, қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметі. Ұ йымдастырушылық тә сіліне жататындар: ұ йымдастыру-реттеу қ ызметі, экономиканы ұ йымдастыру қ ызметі, ғ ылымды, білім беруді ұ йымдастыру қ ызметі, ә скери-ұ йымдастыру қ ызметі. Дегенмен, осы аталғ ан кө зқ арастар кең інен таралмағ анын ескере отырып мемлекет қ ызметтерін жіктеудің тө мендегідей тү рін ұ сынып отырмыз. 1. Пайда болуының себебі бойынша: - Таптық қ айшылық тардың болуынан туындайтын қ ызметтер; - Қ оғ ам қ ажеттілігі туындатқ ан қ ызметтер. 2. Бағ ыты бойынша: 1. Ішкі а) адам жә не азамат қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ орғ ау қ ызметі; ә) меншік формаларын (нысандарын) қ орғ ау қ ызметі; б) қ ұ қ ық тық тә ртіпті қ амтамасыз ету қ ызметі; в) экологиялық қ ызметі; г) экономикалық қ ызметі; д) ә леуметтік қ ызметі; е) ғ ылыми-техникалық прогресті дамыту қ ызметі; ж) алымдар мен салық тарды жинау қ ызметі. 2. Сыртқ ы а) басқ ыншылық соғ ыстар жү ргізу қ ызметі; ә) елді сыртқ ы шабуылдаулардан қ орғ ау жә не елдің қ орғ анысын нығ айту қ ызметі; б) бейбітшілікті қ олдау қ ызметі; в) ө зара тиімді сауда-саттық қ ызметі; г) басқ а мемлекеттермен бірлесе отырып ә лемдік проблема- ларды шешу қ ызметі.
|
