Мемлекеттің шығуы туралы теориялар

 

Мемлекет пен қ ұ кық тың шығ уы туралы тү рлі теориялар бар. Осы қ ұ былыстардың пайда болуын олар тү рліше тү сіндіреді. Марксизм-ленинизм ілімі мемлекет пен қ ұ қ ық тың пайда болуын таптық теория тұ рғ ысынан тү сіндіреді. Рулық қ ауым қ ұ лдырап, жеке меншік пайда болып, қ оғ ам екі тапқ а – қ анаушы жә не қ аналушы таптарғ а бө лінген соң, олардың арасында шешілмейтін қ айшылық тар, ымырасыздық орын алады. Сол екі тап нә тижесіз, тоқ таусыз кү ресте бірін-бірі жойып жібермеуі ү шін рулық биліктің орнына жаң а саяси қ ұ рылым – мемлекет пайда болады. Мемлекет аталғ ан қ айшылық тарды шешу ү шін емес, кедей тапты байлардың еркіне кө ндіріп, оны қ анауғ а, езуге жағ дай туғ ызу ү шін қ ұ рылғ ан. Сондық тан кандай да мемлекет болсын тек қ анауды максат тұ тып, бай, яғ ни ү стем таптың игілігін кө здеп, соның мү ддесін қ орғ айды. Ф. Энгельс " Отбасы, жеке меншік жә не мемлекеттің пайда болуы" деген ғ ылыми ең бегінде мемлекет пен қ ұ қ ық ты ү стем таптың қ ұ ралы деп таниды. Социалистік мемлекет те таптык мемлекет. Бірақ ол сан жағ ынан қ оғ амның басым кө пшілігін қ ұ райтын ең бекші таптың мү ддесін қ орғ айды.

Теологиялық (діни) теория мемлекет пен қ ұ қ ық тың пайда болуын қ ұ дайдың қ ұ діретімен байланыстырады. Ә рбір ірі дінде кұ дайдың ә рекеті деген діни-қ ұ қ ық тық қ ағ идалары бар. Қ азіргі заманда да кейбір мемлекеттер осындай қ ағ идааларғ а негізделіп қ ұ рылып, қ ызмет атқ аруда. Бұ л қ ағ идаларғ а сү йене отырып дін теоретиктері мемлекет пен қ ұ қ ык қ ұ былыстарын діни рә сімдерге байланыстыра тү сіндіреді.

Патриархалдық теория мемлекет пен қ ұ қ ық тың шығ уын отбасының дамуымен байланыстырады. Отбасының қ ожасы ер адам, ол отбасын ө з еркімен билейді, отбасы мү шелерінің арасындағ ы қ атынастарды реттейді. Сө йтіп, отбасы мү шелерінің белгілі бір тә ртіпке бағ ынып, қ алыптасуының жө н-жобаларын аныктайды. Адамдар осындай қ ағ идаларды басшылық қ а алып, мемлекет қ ұ руда отбасын басқ ару ү лгілерін қ олданғ ан деп тү сіндіреді бұ л теория.

Келісім-шарттық теория мемлекет пен қ ұ қ ық тын шығ уын, пайда болуын адамдар арасындағ ы келісім-шартпен байланыстырады. Тағ ылық дә уірде адамдар ө мір сү ру ү шін бірімен-бірі жауласып, соғ ысып, ә бден береке-касиеті кетеді. Сондай кауіпті, келіссіз ө мірден қ ұ тылу ү шін адамдар ө зара ымырағ а келісіп, шартқ а отырады. Соның нә тижесінде мемлекет қ ұ рып, оғ ан қ оғ ам мү шелерінің барлығ ын қ орғ ауды, лайық ты ө мір сү руге жағ дай туғ ызуды міндеттейді. Қ оғ ам мү шелері де заң талаптарына бағ ынатыны туралы міндеттеме алады, деп тү сіндіреді бұ л теорияны жақ тайтындар.

Кү штеу (зорлау) теориясы мемлекет пен қ ұ қ ық тың шығ уын зорлық -зомбылық пен байланыстырады. Кү шті тайпалар ә лсіз тайпаларды жаулап алып бағ ындырып, олардың қ арсылығ ын басып тұ ру ү шін мемлекет жә не оғ ан тә н басқ ару, кү ш қ олданатын органдарды қ ұ рады дейді.

Мемлекет пен қ ұ қ ық тың шығ уын тү сіндіруге тырысатын бұ л аталғ аннан басқ а да теориялар бар. Осы теориялардың бә ріне тә н бір белгі бар – ол мемлекет пен қ ұ қ ық тың адам қ оғ амы дамуының белгілі бір сатысында пайда болуы. Шынында да тарихи деректерге жү гінсек, мемлекет пен қ ұ қ ық тың қ оғ ам дамуының белгілі бір кезең інде шығ а бастағ анын байқ аймыз.

1. Мемлекет (таптық тә сіл бойынша) – бір таптың (азшылық тың) бір тапқ а (кө пшілікке) ү стемдік етуін қ олдайтын саяси ұ йым.

2. Мемлекет (жалпы ә леуметтік тә сіл бойынша) – саяси ұ йым (ассоциация). Бұ л саяси ұ йымғ а оның мү шелері бұ қ аралық биліктің қ атынастар арқ ылы біріктіріледі. Мұ нда мемлекет адамдардың ө зара ымырағ а келуінің қ ұ ралы болып табылады.

3. Мемлекет – қ ұ қ ық тық заң дарғ а тә уелді адамдардың бірлестігі (И.Кант бойынша).

 

 

 

Қ ұ қ ық тың пайда болуының негізгі теориялары:

1. Теологиялық теория. Бұ л теорияны жақ таушылар қ ұ қ ық ты қ ұ дайдың жаратқ аны, қ ұ дайдың адамдарғ а берекелікке, ә рі сонымен бірге жер бетінде тө ртіпті сақ тау мақ сатындағ ы берген қ ұ рылымы деп тү сіндіреді.

2. Қ ұ қ ық тың табиғ и жаратылыстық теориясы. Бұ л теорияны жақ таушылардың пайымдауы бойынша мемлекеттің белгілеуі арқ ылы анық талғ ан қ ұ қ ық тармен қ атар адамнын жаратылыстық табиғ атынан туындайтын да қ ұ қ ық тардың бар екендігі алғ а тартылады.

3. Қ ұ қ ық тың тарихи теориясы. Бұ л теория қ ұ қ ық ты тарихи тү рде туындайтын, сө йтіп ә рі қ арай дамитын кұ былыс деп таниды. Теорияның бір ерекшелігі мұ нда қ ұ қ ық тың ұ лттық ө згешеліктері болады да, олар мемлекетте қ ұ қ ық дамуы барысында ескеріліп отырады. Бұ л теория қ ұ қ ық дамуы барысындағ ы ұ лттық ерекшеліктерді ескеріп отыратынын мойындағ анымен заң шығ арушылардың рө лін жеткілікті дә режеде тани қ оймайды, яғ ни мойындамайды.

4. Қ ұ қ ық тың психологиялық теориясы. Бұ л теория қ ұ қ ық тың тү зілуін (пайда болуын) адамдардың психикасына (жү йке жү йесіне) байланыстыра қ арастырады. Сонда, осы теорияның тү сіндіруі бойынша – қ ұ қ ық деп адамдар қ оғ амда қ абыл алынып мақ ұ лдағ ан мінез-қ ұ лық ережелерін баянды ету мақ сатын білдіретін психологиялық тілек-ық ыласын бірінші орынғ а қ ояды. Мұ ның ө зі адамның жаратылыстық табиғ атында (жү йкесінде) кө рініс тапқ ан, ө йткені белгісіздік пен екі ұ штылық қ а адам тө збеген ғ ой деп дә лелдейді.

5. Қ ұ қ ық тың маркстік теориясы. Осы теорияны жақ таушылар қ ұ қ ық тық терең тамыры экономикада деп бұ лтартпайтын дә лелдер келтіріп, қ ұ қ ық экономикалық базиске тә уелді деп сендірген. Қ ұ қ ық тың экономикадан жоғ ары тұ руы мү мкін емес, ө йткені мемлекет экономикасының белгілі бір мерзіміне қ андай қ ұ қ ық тық нормалардың қ ажет болатынын тек экономика ғ ана айта алады. Дегенмен қ ұ қ ық ты таптар кү ресімен байланыстыра қ арау, сө йтіп қ ұ қ ық тан тек ү стем таптың кө зкарастарын іздестіру артық кеткендік болады. Олай болатын себебі ә лгілердің барлығ ы, дұ рысын айтқ анда қ оғ ам мен мемлекеттің типіне (тү ріне) байланысты болып келеді. Ө йткені, қ ұ қ ық тық қ оғ ам, қ ұ қ ық қ аналушы таптарды езіп-жаншуғ а бағ ытталмағ ан, қ айта ол қ оғ амдағ ы қ атынастарды дамытып, бә ріне тең қ ұ қ ық тылық жағ дай жасауғ а бағ ытталғ ан болып келеді.

 

Пысық тау сауалдары:

1. Қ ауымдық қ ұ рылыстың негізгі белгілері мен ерекшеліктерін атап-атап кө рсетің із.

2. Ф.Энгельс рулық қ ауымды не себетпі " алғ ашқ ы қ ауымдық коммунизм" деп атақ ғ ан?

3. Қ ауымдық қ ұ рылыста адамдар арасындағ ы қ атынастарды қ андай нормалар реттеп отырады?

4. Мемлекеттің пайда болуын тү сіндіретін қ андай теориялар бар?

5. Қ ұ қ ық тың пайда болуын тү сіндіретін теорияларды атаң ыз.

6. Мемлекеттің пайда болуының " шығ ыстың жолынан" " батыстың жолының " айырмашылығ ы неде?

7. Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың шығ уы туралы теориялардың қ ажеттілігін немен тү сіндіруге болады?

8. Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың пайда болуын теологиялық теория арқ ылы тү сіндірудің негізгі тү йіні неде?

9. Мемлекет жә не қ ұ қ ыктың пайда болуын патриархалдық теория тұ рғ ысынан тү сіндіру қ алай ұ ғ ынылады?

10. Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың пайда болуын келісім-шарт теориясы тұ рғ ысынан тү сіндіру қ алай ұ ғ ынылуы тиіс?

11. Мемлекет жә не қ ұ қ ыктың пайда болуының кү штеу (зорлау) теориясын калай тү сінген жө н?

12. Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың пайда болуын патриархалдық теория қ алай тү сіндіреді?

13. Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың пайда болуын теологиялык теория арқ ылы тү сіндіруді ұ сынғ ан ғ алымдарды атаң ыз.

14. Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың пайда болуын келісім-шарт теориясы тұ рғ ысынан тү сіндіруді ұ сынғ ан ғ алымдарды атаң ыз.

15. Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың пайда болуын кү штеу (зорлау) теориясы тұ рғ ысынан тү сіндіруді ү сынғ ан ғ алымдарды атаң ыз.

16. Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың пайда болуын таптық тұ рғ ыдан тү сіндіру теориясының мә нісі неде?

17. Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың пайда болуын таптық тұ рғ ыдан тусіндіруді ұ сынғ ан ғ алымдарды атаң ыз.

18. Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың пайда болуын психологиялык теория тұ рғ ысынан тү сіндірудің мә нісі неде?