Екінші тақырып. МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ

 

Ғ ылыми зерттеулердің мә ліметтеріне қ арағ анда біздің ғ аламшарымыз – жер осыдан 4-5 млрд. жыл бұ рын пайда болғ ан кө рінеді. Адам яғ ни саналы адам – homo sapiens жер бетінде осыдан 40 мың жыл бұ рын пайда болғ ан дейді антрополог ғ алымдар. Алғ ашқ ы мемлекеттік қ ұ рылымдар біздің дә уірімізден 4-5 мың жыл бұ рын пайда болғ анын ғ ылыми зерттеулер дә леддеді. Соғ ан сә йкес ежелгі адамдар 35 мың жылдар бойы мемлекеттік қ ұ рылымдарсыз ө мір сү рген деуге болады.

Мемлекеттілікке дейінгі кезең ғ ылымда алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс немесе рулық қ ауым деген атаумен белгілі. Бұ лай болатын ө з себебі бар, ө йткені адамдар ол кезде кауым, ру-ру болып тайпаларғ а бірігіп ө мір сү рген. Бірлестіктерге бірігу қ андас туыстық, бірге тұ ру жә не бірлесіп, ортақ ттасып ең бектенуге негізделінетін.

Ру – адамдардың тарихи қ алыптасқ ан бірлестігі, туысқ ан адамдардан тұ ратын қ ауымдастық;. Оның мү шелері ө зара некеге отырмайды. Барлық халыктар рулық дә уірден ө ткен. Қ азіргі халық тардың кейбіреуінде рулық дә уірден қ алғ ан ә детғ ұ рыптары, дә стү рлері ә лі де сақ талғ ан. Мысалы, қ азақ тың ә деті бойынша жеті атағ а дейін қ ыз алысып-беріспейді.

Рулық қ оғ амда қ ауымдық билік болғ ан. Ру ө міріне байланысты мә селелердің барлығ ын рудың жалпы жиналысы қ арап, шешіп отырғ ан. Оғ ан жынысына қ арамай, кә мелетке толғ ан ру мұ шелерінің барлығ ы қ атысатын. Қ андай мә селе болса да, жалпы қ ауымның келісімімен, ә ділдік жолымен шешілетін. Ру мү шелері жалпы жиналыста ру ағ асын сайлайтын. Ру ағ асына ақ ылы толғ ан, ру ә дет-ғ ұ рыптарын, дә стү рлерін білетін, рудың қ амын ойлайтын, қ ауымды басқ ара білетін адам сайланатын. Бірнеше рулар бірігіп, тайпа кұ райтын. Тайпаны басқ ару ү шін ру ағ аларынан кең ес кү рылатын. Сол кең есте рулардың тұ рмысына, басқ а тайпалармен қ арым-қ атынасына байланысты мә селелер қ аралатын.

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс, яғ ни рулық қ ауым жетілу дең гейі тө мен, даму жағ ы тұ ралап қ алғ ан қ оғ ам болатын. Мұ нда бірлесіп ең бектенудің негізгі тү рлері терімшілік, аң жә не балық аулау болатын. Ең бектенудің осындай тү рлеріне сай ең бек қ ұ ралдары да қ арапайым, жетілдірілмеген болып келетін.

 

 

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыста (рулық қ ауымда) ә леуметтік билік орын алатын. Мү ндай билік ә детте ең алдымен ең бектенуге негізделетін де, онда кү штеп енбек етуге мә жбү рлеу болмайтын. Адамдар міндеттерін ө з еркімен атқ аратын, ең бек ету қ ауымдағ ы адамдардың барлығ ына Бірдей болатын, ең бектену нә тижесінде табылғ ан қ оректер рулық кауым адамдары арасын-да тең дей етіп бө лісілетін, кауымдастардын қ ұ қ ық тары да, міндеттері мен жауапкершіліктері де бә ріне бірдей^тең болатын.

Рулық қ ауым яғ ни алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың негізгі басқ ару органдары кө сем – ру басы яғ ни қ ауым бастығ ы, қ ариялар кең есі жә не қ ауымдастардың жалпы жиналысынан тұ ратын. Рулық қ ауымның болмысына байланысты ең маң ызды мә селелерді шешу кү н тә ртібіне қ ойылғ анда ғ ана қ ауымдастардың жалпы жиналысы шақ ырылатын болғ ан. Рулық қ ауымның ә рбір ересек мү шесі қ андай да болсын мә селелерді талқ ылауғ а оларды шешуге қ атысуғ а хақ ылы болатын.

Рулық қ ауымдағ ы кү нделікті, ә рі кезек кү ттірмейтін мә селелерді дер кезінде шешуді ұ йымдастырып, басқ арып отыру ү шін қ ауымның ең беделді мү шелері арасынан қ ауым бастығ ы кө сем (ру ағ асы) сайланатын. Бұ л лауазым сайланбалы ә рі алмастырылып отыратын жә не де ол лауазым иесіне ешқ андай пұ рсаттар бермейтін.

Ру ағ асы (кө сем) қ ауымның басқ а мү шелерімен тең болатын жә не барлық қ ауымдастар тә різді солардың ү лесіндей мө лшерде ү лес алатын болғ ан. Оның биліктік беделі тек кана қ ауымдастардың оғ ан деген қ ұ рметіне, сеніміне негізделетін. Соғ ыс туындағ анда ә скерге басшылық ету ү шін ә скери кө сем сайланатын, қ ауым ішінде осылайша кө семдер (қ ариялар) кең есі қ ұ рылатын.

Уақ ыт ө те келе рулар ө зара бірігіп тайпаларды қ ұ райды, ө з кезегінде олар ә лгі рулар ө кілдерінен тұ ратын кө семдер (қ ариялар) кең есі арқ ылы басқ арылатын. Тайпаны басқ аратын кө семдер (қ ариялар) кең есі тайпа кө семін сайлайтын. Бұ л лауазым да қ оғ ам дамуының алғ ашқ ы кезендерің де алмастырылып отыратын жә не ол лауазым иесіне ешқ андай жең ілдіктер бермейтін.

Қ оғ ам дамуының ә рі қ арай жалғ асуы барысында тайпалар да бірігуді бастады. Алғ ашында мұ ндай бірігу уақ ытша сипатта болатын, кейіннен тайпалардың бірігуі тұ рақ ты сипат ала бастады. Сө йтіп тайпалар одағ ы қ оғ ам дамуының қ озғ аушы кү штерінің біріне айналды.

Тайпалар одағ ы тайпа кө семдері кең есі арқ ылы басқ арылатын, олар болса одақ кө семін сайлайтын. Қ оғ ам дамуы барысында кейінірек кө семдер ө з қ ызмет бағ ыттарын ө мір бойы атқ аратын болды.

Жоғ арыда айтылғ андарды тү жырымдай келгенде алғ ашқ ы қ ауымдық қ ү рылыс (яғ ни рулық қ ауым) жө нінде оларғ а ғ ана тә н мынадай сипатгарды атап-атап кө рсетуге болады.

1. Ру (алғ ашқ ы қ ауым) мү шелері ортак шаруашылық пен айналысуында қ андас туыстастығ ына, барлығ ына ортақ аумақ та бірге тұ рып ө мір сү руіне сү йенген.

2. Ортақ тілде сө йлеген жә не дә стү рлері, ә дет-ғ ұ рыптары жалпы барлығ ына бірдей болғ ан.

3. Ру адамдары арасында некелік қ атынастардың орын алуына тыйым салынғ ан. Мысалы, қ азақ тар некелік қ атынастарына тыйым салу " жеті атағ а" жеткенге дейін сақ талып келген яғ ни жақ ын туыстар тү гілі жамағ айындар арасындағ ы некелік қ атынастарғ а да тыйым салынатын болғ ан.

4. Ру (қ ауым) адамдарының ө лгенін барлық қ ауымдастарғ а ортақ қ абірстанғ а жерлейтін болғ ан.

5. Ә рбір рудың (кауымның) ө зіне тә н атауы болатын.

6. Руды (қ ауымды) ең беделді қ ауым мү шесі кө сем (ру ағ асы) басқ аратын, оның ө зі қ ауымның жалпы жиналысында сайланатын.

Соныменен, мемлекеттілік қ езең ге дейінгі ә леуметтік билік тікелей тү рде қ оғ амдық болғ ан, оның қ ұ рылуы алғ ашқ ы қ ауымдық демократияғ а, ө зін ө зі баскаруғ а негізделген-тін, оның ық палы тек ру (қ ауым) тегіне ғ ана таралатын да сол рудың (қ ауымның) ырқ ын (ерік-жігерін) білдіретін, қ андас туыстардың ө зара қ атыстылық тарына негізделетін, мұ нда қ ауымның жиналысы биліктің органы ретінде іс атқ аратын, ру ағ алары алғ ашында еш-кандай жең ілдіктерге ие болмағ ан деп тұ жырым жасауғ а болады.

Ф.Энгельс алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылысты " алғ ашқ ы қ ауымдық коммунизм", " адамзаттың алтын ғ асыры" деп атағ ан.

Алғ ашқ ы қ ауымдық кезең де қ оғ амдық қ атынастарды нормативтік реттеу, рулар мен тайпалардың ә леуметтік-экономикалық бірлігін білдіріп жә не оны қ амтамасыз етіп отырғ ан адамдардың тіршілік ету ә рекеттерінің ө зінде болатын. Мұ ның ө зі ең бек қ ұ ралдарының жетілдірілмеген қ арапайымдылығ ымен, ең бек ө німділігінің мардымсыздығ ына байланысты еді. Осыдан барып бірлесіп тұ ру ең бек кұ ралдарына қ оғ амдық меншіктің болуын жә не ендірілген қ оректік ө німдерді тең дей етіп бө лу қ ажеттілігін туындатты. Ал мұ ның ө зі алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ ам нормаларының табиғ и болмысына ә жептә уір ық палын тигізді.

Нормалар алғ ашында " табу" – тыйымдар тү рінде болды, бірте-бірте олар ә дет-ғ ұ рыптарғ а ұ ласты (сө йтіп басқ аша, екінші тү рге айналды). Кейініректе моральдық нормалар пайда бола бастады.

Ә дет-ғ ұ рып – қ ауымдағ ы адамдардың қ арым-қ атынасын реттейтін, дағ дығ а айналғ ан географиялық, улттық, экономикалық факторларғ а байланысты тарихи қ алыптасқ ан, жазылмағ ан мінез-қ ұ лық қ ағ идасы. Ә деттер ру тұ рмысының дамуына байланысты, ру мү шелерінің арасындағ ы қ атынасты жө нге салып, реттеу ү шін, олардың ө сіп-ө ніп, ө мір сү руін қ амтамасыз ету ү шін қ ажетті қ ұ рал ретінде қ олданылды. Олар ұ рпақ тан ұ рпақ қ а ауысып, ру мү шелерінің сана-сезіміне ананың сү тімен, кауым ө мірінің ү лгісімен сің іп, олардың мінез-қ ұ лық тарын, іс-ә рекетін алғ а бағ ыттап отырды. Ру ә деттері барлық ру мү шелерінің еркін білдіріп, мү дделерін қ орғ айтын қ ағ идалар деп танылып, оны мү лтіксіз орындау ә рбір ру мү шелерінің дағ дысына айналды. Ру ә дет-ғ ұ рыптарын сақ тау, орындау – міндет пе ә лде кұ қ ық па деген сауал ру мү шелерінің ойына кіріп те шық пайтын. Олардың тү сінігінше ру ә деттерін, дә стү рлерін бұ лжытпай орындау табиғ и, ө зінен-ө зі тү сінікті жағ дай болып саналды. Рулық ә деттер, дә стү рлер қ андай болғ анын қ азақ халқ ының тарихынан да кө руге болады.