Шінші тақырып. МЕМЛЕКЕТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
Мемлекет туралы ұ ғ ым. Мемлекет – басқ ару функциясын орындайтын жә не соның кө мегімен қ оғ амның тіршілік-тынысын қ амтамасыз ететі, оғ ан қ ажетті жағ дайлар мен алғ ышарттар жасауғ а ұ мтылатын адамзат қ оғ амын ұ йымдастырудың айрық ша нысаны. Ө зіне тә н ерекше белгілері мен қ ажетіне, сондай-ақ ө зіндегі аса мол мү мкіндіктеріне қ арай мемлекет экономиканы дамытудың, ә леуметтік-саяси, рухани, ұ лтаралық жә не жеке адамдардың арасындағ ы қ атынастардың маң ызды мә селелерін шешуге нақ ты қ атысып, коғ амдағ ы істердің жағ дайына белсенді тү рде ә сер ете алады. Мемлекет тек ө зіне ғ ана тә н функциялары, ә сер ету нысандары мен ә дістері бар айрық ша қ ұ рылым ретінде сипатталады. Соның арқ асында оны қ оғ амда, ұ йымда, қ ұ рылымдар мен институттарда ә рекет ететін басқ алардан ерекше ө згешелігімен кө зге тү сетін кү рделі саяси организм ретінде ү ғ ынамыз. Кө рсетілген негізгі жағ дайлар біздің тү сінігімізде жә не мемлекетті анық тауда ө зінің кө рінісін табуы керек. Ө зінің кө рінісін тапқ ан қ ұ былыстың кү рделілігі мен кө п аспектілігіне қ арай оның біржақ ты болуы мү мкін емес. Мемлекет дегеніміз - адамзат қ оғ амы дамуының нә тижесінде пайда болғ ан саяси ұ йым. Мемлекет – қ оғ амды басқ ару міндетін атқ аратын, адамдардың, топтардың, таптардың қ арым-қ атынастарын реттеп отыратын, заң дарды қ абылдайтын саяси ұ йым. Мемлекет – қ оғ амның саясатын жү зеге асыратын саяси ұ йым. Мемлекет туралы ұ ғ ымның толық болуы ү шін оның белгілеріне егжей-тегжейлі тоқ талып, олардың мазмұ ны мен мә нін терең ірек ашу қ ажет. Мемлекеттің негізгі белгілері. Мемлекеттің рулық баскару нысанынан басты айырмашылығ ы арнаулы кә сіби басқ ару жә не мә жбү рлеу аппаратының болатындығ ында жатыр. Бұ л жердегі ә ң гіме қ оғ амнан ерекшеленген, басқ ару ісі негізгі жұ мысына, кә сібіне яғ ни мамандығ ына айналғ ан, қ атары біртіндеп кө бейе бастағ ан адамдар туралы. Басқ арушы - адамдардың мұ ндай ерекше тобын алғ ашқ ы рулық басқ ару нысаны білген емес. Ол тек қ ана басқ арудың мемлекеттік жү йесіне тә н нә рсе; олар мемлекеттің рабайсыз ү лкен механизмін іске қ осады. Нә тижесінде мемлекеттің барлық халқ ы бір жағ ынан басқ арылғ андарғ а, екінші жағ ынан басқ аратындар мен басқ аруғ а байланысты маманданғ анғ а бө лінеді. Сө йте тұ ра екіншілерінің біріншісіне қ атысы тек қ ана басқ ару функцияларын емес, сондай-ақ кейбір мә жбү рлеп ық пал ету ша-раларын да ресми тү рде жү зеге асыруына қ ақ ысы бар. Мемлекеттің баска бір ерекше белгісі, ө зінің ө мір сү руі ү шін халық тан салық жинауғ а мә жбур болуы. Бү л салық – мемлекеттің ө мір сү ріп, тіршілік етуінің экономикалық негізі; салық сыз ол кү н кө ре алмайды, ө йткені қ аржының жетіспеуінен немесе болмауынан оның тіршілік етуі қ иындайды. Салық ты мемлекеттің барлық азаматтары, соларғ а қ оса шетелдіктер мен азаматтығ ы жоқ адамдар да тө лейді; халық тың шамалы бө лігі ғ ана салық тө леуден босатылады. Мемлекет салық тан тү скен қ аржыны басқ ару жә не мә жбү рлеу аппаратының орасан зор армиясын ұ стауғ а, мемлекеттің ө зі жү ргізетін ішкі жә не сыртқ ы саяси шараларын қ аржыландыруғ а, медицинаны, білім беру, ғ ылым, мә дениет салаларын қ олдауғ а, экономиканың маң ызды салаларын ынталандыруғ а, қ оғ амдык кауіпсіздікті, қ ұ қ ық тә ртібін, қ ылмыс жә не қ ұ қ ық бұ зушылық пен кү ресті қ амтамасыз етуге пайдаланады. Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның ө з азаматтарын аумақ тық принцип бойынша бө летіндігі жатады, ал алғ ашқ ы – рулық баскару ұ йымының негізі мү лдем басқ аша – қ андас туысқ андардың байланысы мен қ арым-қ атынасынан қ ұ ралады. Енді соң ғ ысы бұ рың ғ ы маң ызын жойды, басқ ару ісінде басым болудан қ алды. Керісінше, мемлекет азаматтарғ а ө здеріне тиесілі қ ұ қ ыктарын бө ліп, оларғ а міндеттер жү ктеу туралы мә селені шешкен кезде, оларды баскару, ұ йымдастыру жә не басқ а да шараларғ а тарту кезінде ең алдымен олардың аумақ қ а жатуын, тұ рғ ылық ты жерін ескереді. Мемлекеттің дамуы барысында халық тың аумақ тық орналасу принципі бірқ атар мемлекеттік-қ ұ қ ық тық институттарымен (тұ тас алғ анда) жанама тү рде байланыс орнатты, ол оны нақ тылай тү суге, терең детуге, айқ ын мазмұ нмен толық тыруғ а бағ ытталғ ан болатын. Айтылғ анғ а байланысты адамның қ андай да бір мемлекетке жататындығ ын білдіретін азаматтық институты пайда болды. Азамат еместер шетелдіктер немесе азаматтығ ы жоқ тұ лғ алар болып танылады. Азаматтардың мә ртебесіндегі айырмашылық тарының, сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығ ы жоқ тұ лғ алардың арқ асында мемлекет халық ты " ө зіміздікі" жә не " ө зіміздікі емес" деп айшық тап атап кө рсетеді (дифференциялайды). Сыртқ ы (мемлекеттер арасындағ ы) жә не ішкі (автономиялық жә не ә кімшілік аумақ тық бө ліністер арасындағ ы) шекаралар институтының маң ызы айтарлық тай. Олардың кө мегімен мемлекеттік биліктің кең істіктегі шегі, сондай-ақ мемлекеттің егемендігінің қ ұ рамдас бө лігі болып табылатын аумақ тық билік жү ргізу институты анық талады. Мемлекет басқ а ұ йымдардан қ оғ амда ә рекет ететін қ ұ рылымдарымен жә не институттарымен, егемендік сияқ ты белгімен ерекшеленеді. Бұ л сипат мемлекетті басқ а ұ йымдардан, коғ амның қ ұ рылымдары мен институттарынан жоғ ары қ ояды. Егемендіктің екі қ ұ рамдас бө лігі бар: ү стемдік жә не тә уелсіздік. Мемлекеттік биліктің ү стемдігі деп ө з аумағ ындағ ы ең жоғ ары билікті айтады. Ө з аумағ ындағ ы жұ мыс істеп тұ рғ ан барлық ұ йымдар, бірлестіктер, қ ұ рылымдар мен тұ лғ алар мемлекеттің басымдық рө лін мойындайды. Олар мемлекеттік бұ йрығ ын орындауғ а, мемлекеттің белгілеген тә ртібін сақ тауғ а ә рі бұ збауғ а міндеттенеді. Мемлекетке тиесілі аумақ та бірде бір ү йым, бірлестік немесе қ ұ рылым мемлекетке қ арсы келе алмайды. Егемендіктің екінші бір қ ұ рамдас бө лігі болып саналатын тә уелсіздік дегеніміздің мә нісі – мемлекет ө зінің билігін дербес жү ргізеді, ө зінің стратегиялық бағ ыты мен тактикалық жолын ө зі тандайды, ө з ісіне ешкімді араластырмай, ішкі жә не сыртқ ы саясатын ө зі жасайды, басқ аның ү стемдігіне жол бермейді. Тә уелсіздік ұ ғ ымының ішкі аспектісі мемлекеттің ішінде жұ мыс істейтін бірде-бір ұ йымның, бірлестіктің жә не қ ұ рылымның мемлекет билігінің дербестігіне қ ол сұ ғ а алмайтындығ ына ерекше кө ң іл аударуғ а міндеттейді. Ал тә уелсіздіктің сыртқ ы аспектісі, егемен мемлекет басқ а мемлекеттермен, халыкаралық ұ йымдармен дербес қ арым-қ атынасты сақ тайды дегенді білдіреді. Мемлекет – қ оғ амның, елдің, халыктың ресми ө кілі. Қ оғ амның, елдің, халық тын мү ддесін ол қ анағ аттандыра алды ма, жоқ па, қ оғ ам, ел, халық оғ ан ө кілеттік берді ме жоқ па, оғ ан қ арамастан бұ л мә селенің дұ рыс жауабы алдын ала тү йінделіп қ ойғ ан ұ ғ ым болып табылады. Қ оғ амда, елде, халыктың арасында жұ мыс істеп жатқ ан басқ а бірде-бір ұ йым (бірлестік, қ ұ рылым) коғ амның, елдің, халық тың еркі мен мү ддесін білдіруші екендігін, барлық дең гейде жә не барлық жағ дайда оларды білдіре, кө рсете аламын деп мә лімдеуге батылдық білдіре алмайды. Бұ ғ ан ү міткер болуғ а мемлекеттің гана негізі бар. Мемлекеттің мұ ндай сипаттарының молдығ ына дау жоқ. Мемлекеттік басқ арудың қ ұ қ ық тық нысаны, реттеуді жә не ық пал етуді пайдалануы, оның міндетті белгісі болып табылады. Олардың алдында тұ рғ ан міндетті мемлекет қ ұ қ ық сыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағ ында орналасып, жұ мыс істеп тұ рғ ан басқ а ұ йымдар, бірлестіктер мен қ ұ рылымдар қ ұ қ ық шең берінде ә рекет етіп, қ ұ қ ық тә ртібін сақ тауы, заң дар мен басқ а да қ ұ қ ық тық нұ сқ ауларды орындауы қ ажет болса, онда қ ұ қ ык аясындағ ы мемлекеттің қ ызметі мү лде басқ аша, маң ызды ерекшелігімен сипатталады жә не ә р алуан болып келеді: бұ л айтылғ андардан басқ а, мемлекеттің қ ұ қ ық шығ армашылық монополиясы, сондай-ақ қ ұ қ ық қ орғ ау, бақ ылау, қ амтамасыз етіп, кепілдік беретін функциялары бар. Мемлекет қ оғ амдағ ы негізгі ө зара қ арым-қ атынаста ө зінің қ ызметіндегі басты демеу болып отырғ ан қ ұ қ ық бастауына сү йенеді. Мемлекетте ішкі жә не сыртқ ы функциялардың жиынтығ ы болуы жә не оларды органдар, мекемелер мен билік қ ұ ралдарының жү йесімен жү зеге асыруғ а бейімделуі (бұ л мә селелер тө менде егжей-тегжейлі қ арастырылатын болады) мемлекеттің айрық ша белгісі болып табылады. Осығ ан дейін айтылып келген, мемлекеттің ерекшелік белгілерінен басқ а, мемлекеттің элементтері туралы да айту керек, ол отандық оқ у жә не монографиялық ә дебиетте халық пен аумақ ты мең зейді. Ол тіршілік ету жә не даму процесінде мемлекет сү йенетін объективті тірек ретінде тү сіндірілуі керек. Халық сыз жә не аумақ сыз мемлекет жоқ жә не болмайды да: соң ғ ысын табиғ и факторғ а немесе мемлекеттің материалдық қ ұ рамдас бө лігіне жатқ ызу қ ажет. Сонымен, мемлекет – саяси ұ йым. Қ оғ амда кө птеген саяси ұ йымдар болуы мү мкін. Бірақ мемлекет – ерекше, бү кіл қ оғ амды қ амтып, негізінен, соның атынан, қ оғ ам ү шін қ ызмет істейтін саяси ұ йым. Мемлекет қ оғ амның атынан коғ амның ішінде де, басқ а мемлекеттермен қ атынастарда да қ ызмет атқ арады. Сондық тан мемлекеттің қ оғ ам ө міріне тікелей жә не жанамалай ә сер ететін ерекше органдары жә не басқ а саяси ұ йымдардан оны ажырататын белгілері бар. Оларғ а жататындар мыналар: 1) Мемлекеттік егемендік. Мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі - ол басқ а мемлекеттерден тә уелсіз болады, оларғ а бағ ынышты емес. Мемлекет ө зінің ішкі жә не сыртқ ы саясатын ө зі қ алыптастырып, ө з еркімен жү зеге асырады. Былайша айтқ анда, басқ а мемлекеттерге жалтақ тамай, ө зінің ішкі жә не сыртқ ы істерін ө зі атқ арады. 2) Билеуші органдар. Мемлекеттің ерекше билеуші, басқ арушы органдары болады. Мемлекет органдарында тек басқ ару қ ызметімен шұ ғ ылданатын чиновниктер (қ ызметкерлер) болады. Қ оғ амдағ ы заң ды орнық тырылғ ан тә ртіпті қ амтамасыз ету ү шін мемлекет ә скер, полиция қ ұ рады. Сыртқ ы жаулардың жансыздарынан сақ тану ү шін қ арсы барлау органын ұ йымдастырады. 3) Мемлекет органдарын, оларда істейтін қ ызметкерлерді қ аражаттандыратын оның арнаулы материалдық қ оры болады. Ол корды жасау ү шін мемлекет алым-салық белгілейді жә не оны жинайды. 4) Мемлекеттің ө зінің тұ рағ ы, аумағ ы болады. Сол аумақ та мемлекет қ ү рылады, ө з қ ызметін атқ арады, билік жү ргізеді. Ө з аумағ ының тұ тастығ ын мемлекет барлық кү ш-қ уатымен сақ тап, қ орғ ауғ а тынымсыз ә рекет жасайды. Мемлекеттер арасындағ ы қ айшылық тар, келіспеушіліктер, соғ ыс-тар кө бінесе осы жер, аумак мә селесіне байланысты. Мемлекеттің аумағ ы басқ аруды тиімді жү зеге асыру ү шін ә кімшіліктерге бө лінеді. Халық ә кімшілік-аумақ тық бө ліктерге бө лініп тұ рғ андық тан олардың қ ұ қ ық тық жағ дайы соғ ан байланысты болады. 5) Мемлекеттің кү рделі белгілерінің бірі – қ ұ қ ық тық жү йенің калыптасуы. Қ оғ амдық қ атынастарды реттеп, оларды қ ажетті қ алыпқ а салып, тә ртіп орнату ү шін қ ұ қ ық тық нормалар жасалынады. Оларды жасап, қ абылдайтын мемлекеттің тиісті ө кілеттігі бар органдар болады. Сол қ ұ қ ық тық нормалардың жиынтығ ы мемлекеттің қ ұ қ ық тық жү йесін қ ұ райды.
|
Полиция
