МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ӘДІСТЕРІ
Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының атқ аратын қ ызметі. Заң ғ ылымдарының қ оғ ам ө міріндегі мақ саты оның атқ аратын қ ызметінен кө рінеді. Мемлекет жә не қ ұ қ ык теориясы барлық заң ғ ылымдарына негіз болады, зерттеу жолын кө рсетеді. МҚ Т қ ызметтері ә ртү рлі. 1. Онтологиялық қ ызметі. Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы бұ л қ ызметін атқ аруда осы ғ ылым пә нінің теориялық негіздерін зерттейді. Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың не екендігін, оның қ алай пайда болғ анын тү сіндіріп береді. Сонымен бірге қ азіргі замандағ ы мемлекеттің қ ырлары мен сырларын ашып, ол туралы тү сініктеме жасайды. 2. Гносеологиялық қ ызметі, басқ аша айтқ анда тү п-тү қ ияндық қ ызметі. Бұ л қ ызметті жү зеге асыру барысында, мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы аталып отырғ ан пә нді танып білу ү шін зерттеп, байыптауды жү зеге асырудың теориялық тә сілдерін даярлайды, ал мұ ның ө зі тү бінде қ ұ қ ық тық танымның дамуына жол ашады. Заң ғ ылымының тү п-тұ қ иянын білу нә тижесінде қ ұ қ ық, оның жү зеге асырылуы жә не барлық қ ұ қ ық тық қ ұ былыстар танылады. Қ ұ қ ық гық болмысты талдау барысында қ ұ қ ық тық ұ ғ ымдар, тү сініктер, қ ұ рылымдар қ алыптасады да, олар қ ұ қ ық тық қ ұ былыстарды одан ары танып-білудің қ ұ ралдарына айналады. Қ ұ қ ық ты тану ү шін ерекше теориялық амал-тә сіл (концепция) қ олданылады. Қ ұ қ ық тық бір мә селені зерттеп тану ү шін бірнеше, ө зара пікір таластыратын теориялық тә сілдер қ олданылуы мү мкін. Осындай шығ армашылық пікір таластыру нә тижесінде шындық ты ашуғ а, ақ иқ атты айқ ындауғ а мү мкіндік туады. Мысалы, қ ұ қ ық тың қ андай ә леуметтік қ ұ былыс екеніне анық тама беру ү шін оғ ан нормативтік, философиялық жә не қ оғ амтану тұ рғ ысынан қ арау қ ажет. 3. Методологиялық қ ызметі. Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы іргелі ғ ылым болғ андық тан, оның зерттейтін заты, яғ ни пә ні де бар. Олай болса бұ л ғ ылымның сол пә нді зерттеуге, соның барысында зерделеуге қ ажетті тә сілдері мен амалдарының жолдары да бар. Осылар арқ ылы заң ғ ылымдарындағ ы ұ ғ ымдар, санаттар, қ ұ былыстар зерттелініп, талданып, ғ ылымда ө здеріне тиісті орындарын алып жатады. Заң ғ ылымының дү ние тануы қ ұ қ ық тық қ ұ былыстарды зерттеуге, пайда болу жолдарын анық гауғ а байланысты. Шынайы дү ние танушылық – ғ ылыми ізденістің нә тижеге жетуінің шарты. Осы уақ ытқ а дейін заң ғ ылымдары марксизм-ленинизмнің дү ние тану тә сілін қ олданып, басқ а тә сілдерден бас тартқ андық тан, қ ұ қ ық тың шын мә нін зерттеп білуге мү мкіндік болмады. Марксизм-ленинизм қ ұ қ ық қ а тек қ ана таптық тү рғ ыдан қ арағ андық тан, оның ә леуметтік мә н-мағ ынасын толығ ынан, жан-жақ ты тү сің діре алмады. 4. Идеалогиялық қ ызметі. Идеология ұ ғ ымына халық тың, қ оғ амның, оның белгілі бір ә леуметтік топтарының кө зқ арастары мен ұ станатын принциптерінің жү йесі жатады. Қ айсы бір реттерде халық тың немесе ұ лттың кө пшілік бө лігіне арналғ ан бірың ғ ай (жұ мылдырушы) идеология орын алып жатады. Мысал ретінде бұ рынғ ы КСР Одағ ын алуғ а болады. Мұ нда тек қ ана бір марксистік-лениндік идеология орын алып келген болатын. Қ азіргі кү ннің мысалдарын келтірер болсақ, онда АҚ Ш-ты айтар едік. АҚ Ш-та американдық тардың арманы дейтін ұ ғ ым бар. Ә рбір американдық ө зінің табыс табуғ а деген ө з елінде бар мү мкіншіліктер жасалғ андығ ына сенетіндік идеологиясы қ оғ амда орын алғ ан. Қ оғ амда идеологиялық бағ ыт-бағ дардың болмауы немесе оның жойылып кетуі елде аласапыранмен, толқ улардың басталуына, сө йтіп мемлекет аумағ ында заң бұ зушылық тардың ө суіне, қ ылмыстардың ө ршуіне апаратыны ө з еліміздің басынан кешіп отырғ андығ ын мысал ретінде айтуғ а болады. Сондық тан да мемлекет жө не қ ұ қ ық теориясы қ оғ амда белгілі бір қ ұ қ ық тық жө не саяси мө дениетті қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан ақ ыл-кең естер топтамасын ұ сынып отырады. Ә рине мұ ндай ақ ыл-кең естер мемлекеттің ө зі жү ргізіп отырғ ан саясатына ү йлес болуы, оғ ан қ айшы келмеуі тиіс. Мұ ндай қ ұ қ ық тық мақ саттар мен саясатты жү зеге асыруда мемлекет ә рқ илы қ ұ ралдар мен ә дістерді қ олдануы мү мкін. Мысал ү шін Идеологиялык бағ дарлама ретінде қ абылданғ ан Қ Р Президентінің " Қ азақ стан-2030" деген ү ндеуін атауғ а болады. Мұ нан басқ а қ ұ жаттан Қ Р Президентінің жыл сайынғ ы жолдауын да жатқ ызуғ а болады. 5. Болжамдык, (прогностикалық) қ ызметі. Жоғ арыда айтылғ андай, мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының пә ні – мемлекет пен қ ұ қ ық тың пайда болуы, қ ызмет бағ ыттарын атқ аруы мен дамудың жалпы заң дылық тары жә не осылардың қ оғ амдық болмыс пен саяси жү йеде алатын орыны екендігі мә лім. Мемлекет пен қ ұ қ ық теориясының пә ніне жататың дардың заң дылық тарын зерделей отырып бұ л теория ө зінің ү ғ ым-тү сініктерінің ә рі қ арайғ ы даму барысын, мемлекеттік-қ ұ қ ық тық аяның ө згерістерге ұ шырауын болжалдайды. Ал мұ ның езі ө з кезегінде тү зетуге келмейтін қ ателіктердің алдын алып, оларды болдырмауғ а мү мкіндіктер береді. Ерекше атап айтатын жә йт, мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының барлық қ ызметтері бір-бірімен тығ ыз шиырлана ө рілген болып келеді де олар бірін-бірі ө зара толық тырып жатады. Сондық тан да бұ лар мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы тағ айынының толық қ анды тү сінігін тек жиынтық тү рінде ғ ана бере алады. Заң ғ ылымының қ ызметі қ ұ қ ық тың, қ ұ қ ық тық қ ұ былыстардың дамуы, ө згеруі туралы болжау жасауғ а мү мкіндік береді. Ғ ылыми қ ұ қ ық тық болжалдың маң ызы – қ оғ амдық қ атынастарды дағ дарыссыз, жұ лқ ыныссыз, ырғ ақ ты реттеудің жол-жобаларын айқ ындауғ а мү мкіндік береді. Ә рине, ө тпелі кезенде қ оғ амдық қ атынастарды ырғ акты реттеу оң ай емес, себебі кенеттен пайда болатын ө згерістерді алдын ала болжау ө те қ иын. Сондық тан қ абылданатын зандарда олқ ылық тар, кемшіліктер кө п кездеседі. Осы жағ дайды Қ азакстанның қ ұ қ ық тық жү йесінің қ алыптасу барысынан да байқ аймыз. Неғ ұ рлым қ оғ амдық қ атынастарда тұ рақ тылық басым болса, соғ ү рлым олардың даму жолын алдын ала болжау да оң айырақ болып, қ ұ қ ық арқ ылы реттеудің жолы жең ілденеді. 6. Дағ дылы ұ йымдастырушылық қ ызметі. Қ андай бір дамығ ан мемлекет болса да, ол ертелі-кеш шешімі қ иын, ә рі онысы тез арада табыла қ оймайтын келелі мә селелерге тап болатыны тарихтан мә лім. Міне осындай жағ дайларда дағ дылы істер мен тө жірибелерге жене теориялық жадығ аттарғ а (материалдарғ а) сү йене отырып мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы ғ ылымы кездесіп отырғ ан келелі мә селенің шешімін іздестіреді. Осындай ізденістер барысында аталғ ан қ иын мә селелерді шешудің жолдары анық талады. Осы анық талғ ан жолдар - ақ ыл-кең естер ретінде ұ сынылып тығ ырық тан шығ удың жолын айқ ындайды. Мысалы, Қ азакстан Республикасы сот реформасын 1995 жылдары бастағ ан кезде соттар тә уелсіздігін қ амтамасыз ету мақ сатымен халық заседательдері институтынан бас тартқ ан болатын. Ал казір сот жү йесінде туындағ ан қ иындық тарғ а байланысты Қ Р Конституциясының 75-і бабына енгізілген ө згерістер мен толық тырулар арқ ылы соттардың ө здерінің іс қ арауларында сот ә ділдігін жү зеге асыруына мү мкіндік жасау ү шін ант берген сот мү шелері (присяжные заседатели) институтын енгізді. Ә лем елдерінің соттар жү йесінде жинақ талғ ан іс-тә жірибелер мен ө з мемлекетіміздің де сот жү йесінің іс-тә жірибелерін елеп-екшеудің нә тижесінде, елімізде соттар жү йесіне қ ойылып отырғ ан талаптарғ а сай келетін, біздердегі жағ дайларғ а ың ғ айластырылғ ан шешім қ абылдауғ а мү мкіндік пайда болды. Заң ғ ылымының нә тижесін іс жү зінде қ олдану – қ ұ қ ық жасау жә не оны жү зеге асыру қ ызметін жетілдіру мә селесін шешу болып табылады. Бұ л тә жірибелік ұ сыныстар жасауғ а байланысты болып келеді. Заң ғ ылымы теориялық мә селелерді зерттей отырып, қ ұ қ ық тық болмыстық заң дылық тарын анық тайды, соның нә тижесінде сапалы заң дар жасау ісі, мемлекет органдарының кызметін жетілдіру шаралары белгіленеді, ол жө нінде ұ сыныстар жасалады. Ә рине, мұ ндай ұ сыныстар пайдалы, ұ тымды ә сер ету ү шін ғ ылыми тұ рғ ыдан шү бә сіз болуы керек. Сонымен қ атар мемлекет органдары, лауазым иелері ондай ұ сыныстарды пайдалануғ а ә рекет жасаулары қ ажет. 7. МҚ Т тә рбиелеу қ ызметі - ө зіне тә н ә дістермен заң ды қ ұ рмет тұ татын, заң ғ а бағ ынатын азаматтарды қ алыптастыру. Заң ғ ылымдары – қ ұ қ ық гың игілікті қ ұ былыс екенін, ә р азаматтың заң ды мү ддесін қ орғ айтын қ ұ рал екенін, оның ө міріне қ ажетті жағ дайлар жасайтын амал екенін дә лелдейді. Заң сыз іс-ә рекеттердің қ андай дағ дарысқ а апаратынын, адамды тығ ырық қ а тірейтінін айқ ындайды. Сө йтіп, заң ды сақ тау, оны бұ збау ә рбір азаматқ а қ ажет екенін дә лелдеп, адамдардың қ ұ қ ық тық, санасын қ алыптастыруғ а ық пал етеді.
|
