Мемлекет және құқык теориясының әдістері

 

Ғ ылымның пә ні дегеніміз – оның зерттейтін мә селелері.

Ғ ылымның ә дістері дегеніміз – пә нін танып аныктау ү шін сол ғ ылымның зерттеу барысында қ олданатын тә сілдері, жолдары мен амалдары.

Ә діс жә не ә діснама (методология) деген тү сініктерді ажыраату керек. Ә діснама екі мағ ынада қ олданылады;

а) ә дістер туралы ілім;

б) ә дістер жиынтығ ы

Осы ә дістер арқ ылы ғ ылым ө з пә нін зерттейді. Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының ә дістері мемлекеттік-қ ұ қ ық тық қ ұ былыстарды зерттеуде ғ ылыми жолмен, қ амтамасыз ететін теориялық принциптердің, логикалық ә дістері мен арнайы тә сілдердің жиынтығ ы болып табылады.

Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясьшын қ олданатын негізгі ә дісіне диалектикалық ә діс жатады. Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы диалектаканың ү ш заң ына сү йеніп зерттеледі.

Олар:

1. Сандық ө згерістердің сапалық ө згерістерге ауысу заң ы. Дағ дылы іс-тө жірибеде бұ л мына жә йттерді білдіреді. Кез келген мемлекет ө зінің қ ызмет атқ аруы барысында бү кіл жү йесін дамытуды кө здейді, мысалы: қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ұ рылымында жә не тағ ы баскаларда да Қ азақ стан Республикасында 1995 жылғ а дейін тергеу ісімен байланысты ә рекеттермен прокуратура тергеушілері де айналысатын. Қ оғ амдағ ы демократиялық процестер дамуы барысында тергеу ісі мен оны қ адағ алау ісін бір органның қ олына берудің ағ аттығ ы айқ ындалды. Осыдан соң Қ Р Президентінің " Прокуратура туралы" Жарлығ ы жарияланып, онда прокуратура қ ұ зырына қ ылмыстық істерді жү ргізуде қ адағ алау қ ызметтері қ алдырылды.

2. Теріске шығ аруды терістеу заң ы. Бұ л заң бойынша қ азіргі кү нде теріске шығ арылып жатқ ан қ айсы бір болсын қ ұ былыс, ертең я болмаса оның арғ ы кү ні (яғ ни ө зінің заманы туғ анда) қ абылдануы жә не болмыста іске асып жатуы ық тимал жә йт деп саналады. Қ азіргі заманнан біраз ғ ана бұ рын қ оғ ам ө міріндегі қ ұ былыстарғ а мемлекеттің толығ ынан араласып, оғ ан ық пал жасауы жалпы кө пшіліктің бә рі танып мойындағ ан қ ағ идат деп келген болсақ, енді міне заман ө згерген қ азіргі сә тте қ оғ ам ө з болмысындағ ы қ ұ былыстарғ а мемлекеттің араласып, ық пал жасау мү мкіндігін шектеуге талаптанғ анын ө зіміз іс жү зінде кү нделікті ө мірде кө ріп жү рміз.

3. Қ арама-қ айшылық тардың бірлігі мен кү ресі заң ы. Бұ л заң ның айқ ындауында белгілі бір орында (жерде) жә не белгілі бір мерзімде (уақ ытта) бірін-бірі жокқ а шығ аратын қ ұ былыстар болуы ық тимал екен. Мысалы: 1)Қ ұ қ ық бұ зушылық жә не заң ды жауаптылық қ ұ былыстар бірге жү реді; 2)Қ азақ стан Республикасы билік бө лінісі жү йесін жариялады. Сонымен қ атар мемлекеттік билік біртұ тас, ү ш биліктің арасы тежемелік ә рі тепе-тең дік жү йесі арқ ылы жү зеге асырылады.

Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының ө дістері бірнеше тү рлерге жіктеледі.

Жалпығ ылымдык ә дістер:

а) диалектикалық ә діс (диалектика-даму);

б) абстрактілік ойлаудан нақ ты (конкретті) ойлауғ а ө рлеу ә дісі.

Мысалы: мемлекет нысаны (формасы) деген ұ ғ ымды алып мемлекеттің ә р тү рлерін талдай бастасақ, онда " мемлекет нысаны (формасы) ұ ғ ымы ө зінің қ ұ рамдас бө ліктерінің " басқ ару тұ рпаты" деген ұ ғ ыммен толық тана бастайды. Сонда мұ ндағ ы алғ ашқ ы ұ ғ ым " мемлекет нысаны (формасы)" талдау барысында кейін жаң а нақ ты белгімен, яғ ни ерекшелікпен толық тырылғ анын байқ аймыз. Ал енді керісінше қ ұ қ ық бұ зушылық ұ ғ ымының бірнеше, яғ ни қ ылмыстық, ә кімшілік, азаматтық тү рлерін зерттеу барысында нақ тылық тан (конкреттіден) абстрактілікке қ арай ө рлесек, онда кұ кық бұ зушылық туралы жалпы ұ ғ ымды тұ жырымдауғ а қ ол жеткіземіз;

в) тарихи ә діс. Бұ л ә діс – мемлекет пен қ ұ қ ыкгың тарихилығ ына, оның ө згермелілігіне жә не ә рқ ашан да дамуда болатын кұ былыс екендігіне негізделеді. Бұ л ә дісті қ олдану барысында зерттлініп отырғ ан мемлекет пен қ ұ ұ ыктың ө з қ ызмет бағ ыттарын атқ арып отырғ анда қ андай тарихи ортада, қ андай дә стү рлер мен қ андай аумақ тық ерекшеліктер мен халық тар болатындығ ының ескерілуі қ ажет екендігін байыптаймыз;

г) жү йелілік ә дісі. Мемлекет жә не қ ұ қ ық - қ ұ рылымы кү рделі болып келетін жү йелілікті білдіретін ұ ғ ым. Мысалы, мемлекет мемлекеттік органдар жү йесінен, ал қ ұ қ ық – қ ұ қ ық салаларынан тұ ратынын осы ә дісті қ олданып пайымдаймыз.

Мемлекет жө не қ ұ қ ық ты біртұ тас жү йе ретінде қ арастырып зерттегенде ғ ана оны толығ ынан танып білуге болады.

Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясын зерттеп барып пайымдаудың арнайы жә не ғ ылыми дербес ә дістері де бар:

а) формальды – логикалық ә діс. Бұ л ә дісті қ олдану арқ ылы қ ұ қ тың ішкі қ ұ рылымы, қ айнар кездері, оны (қ ұ қ ық ты) жү йелеудің ә дістері зерттелінеді, сө йтіп пайымдалады. Мемлекет табиғ атын зерттеу барысында бұ л ә діс мемлекет нысанын (формасын), сондай-ақ оның қ ұ рылымын талдағ анда колданылады;

б) салыстырмалы мемлекеттану мен қ щық тану ә дісі. Бұ л ә ртү рлі еддердің мемлекеттік жә не қ ұ қ ық тық жү йелерін зерттеуде негізге алынатын ә діс;

в) нақ ты – ә леуметтік ә діс – нақ ты ә леуметтік зерттеулерге негізделген ә діс. Бұ л зерттеулерді жү ргізгең де коғ амдағ ы заң дарғ а, мемлекеттің тікелей ө зіне немесе оның қ ұ рамдас бө ліктеріне коғ ам қ андай пікірде, қ андай қ айшылық тарда екендігі анық талынады. Бұ л ә діске тә н амал-тә сілдерге:

– байқ ау жү ргізу;

– анкеталау;

– интервью алу (сұ рақ қ а жауап алу);

– эксперимент жасау жатады.

Жоғ арыдағ ыларды тізбелегенде атап ө тетін бір жә йт мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы ә дістерінің сан қ илы болып келетіндігі. Дегенмен осы ә дістер ө здерінің мемлекет жә не қ ұ қ ық ы қ оғ амның кү рделі қ ұ былысы деп жан-жақ ты тануғ а мү мкіндік береді.