Ықты түсіну жолдары

Қ ұ қ ық – адамзаттың ә ділдік жә не азаттық идеяларына негізделіп, кө бінесе заң дарда баянды етілетін, қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін нормалар жү йесі.

Кө не заманнан оқ ымыстылар қ ұ қ ық тың мә ні мен мазмұ нын тү сінбекші болып, оғ ан сан қ илы анық тамалар берген. Оның тү сінігі мен мә нін анық таудың ү ш жолын айтуғ а болады. 1) нормативті тұ рғ ыдан қ арау, былайша айтқ анда, қ ұ қ ық ты заң нормаларының жү йесі деп санау; 2) социологиялық тұ рғ ыдан карау, яғ ни, қ ұ қ ық ты реттелетін қ оғ амдық қ атынастармен ұ қ сас деп санау; 3) философиялық тұ рғ ыдан қ арау, яғ ни қ ұ қ ық ты бос-тандық пен ә ділдік дең гейімен байланыстыру.

Қ ұ қ ық ты социологиялық жә не философиялық тұ рғ ыдан қ арағ анда ол ө те кең тү сінік болып, оғ ан қ ұ қ ық нормаларымен қ атар қ ұ қ ық тық сана, қ ұ қ ық тық қ атынастар да жатады.

Қ ұ қ ық қ а, ерекше ә леумттік қ ұ былыс ретінде қ арасақ оғ ан жалпы жә не айрыұ ша белгілер тә н екендігін байқ аймыз.

1. Қ ұ қ ық жазылғ ан нормалардан тұ рады. Нормативтік тек қ ұ қ ық қ а тә н жағ дай емес. Ол адамның табиғ атымен байланысты жә не кез келген ә леуметтік ұ йымғ а тә н. Нормативтік дегеніміз адамдардың ой жү йесін, қ оғ амдык ө мірін тә ртіптеп, соның нә тижесінде белгілі ережелерге бағ ындыру.

2. Қ ұ қ ық ә ділдік жә не бостандық идеяларын білдіреді. Ә ділдік пен бостандық қ а адамзат ежелден ұ мтылып, оларды армандағ ан. Ә ділдік - адамның игілігіне бағ ытталғ ан жағ дай, ол басқ а адамның мү ддесіне зиян келтірмейді, қ оғ амғ а пайдалы. Осы талаптарғ а сай келетін адамның ә рекеттері ә діл болып саналады. Марксизм-ленинизм негізін қ алаушылары ә ділдікті тек таптық мү дделермен байланыстырады.

Бостандық - адамнан ажыратылмайтын қ асиет. Тек бостандық болса ғ ана адам лайық ты ө мір сү ре алады, барлық ө зіне тә н шығ армашылық мү мкіндіктерін аша алады.

3. Қ ұ қ ық тың бейнелейтін объектілері болад ы. Олар - билік, мемлекет, қ оғ амдағ ы тә ртіп. Солар арқ ылы ә ділдік пен бостандық жү зеге асырылады. Ә рине, ә ділдік пен бостандық шектелсе де, сол аталғ ан қ ұ былыстар арқ ылы жү зеге асырылады. Қ ұ қ ық тың нормалары мен мемлекет органдарының арасында қ айшылық тар, ү йлеспеушіліктер болуы мү мкін. Зандарда адамдардың қ ұ қ ыктары мен бостандық тары жарияланғ анымен, мемлекет органдары олардың жү зеге асырылуын қ амтамасыз етпеуі де мү мкін.

4. Қ ұ қ ық адамның іс-ә рекетін реттейді, оның ойына, сезіміне ә сер етеді. Егер адам зандарда ә ділдік пен бостандық баянды етілетініне кө зі жетсе, оларды орындау қ ажет деп есептейді. Мұ ндай жағ дайда адам ө з еркімен заң талабын орындайды. Заң талабын бұ зса, кінә ліге мә жбү рлеу шаралары қ олданылады.

5. Қ ұ қ ық нормативтік актілер тү рінде қ алыптасады. Оларда адамдардың еркі баянды етіледі. Адамдардың еркін заң шығ аратын орган ресмилендіреді. Сондық тан кұ қ ық – мемлекет танығ ан адамдардың еркі. Егер қ ұ қ ық ә ділдік пен бостандық ты паш етсе, ол жалпы халыктық қ ұ қ ық деп саналады.

6. Қ ұ қ ық тың формалды анық тылығ ы. Заң дарда бекітілген нормативті нұ сқ аулар ерекше қ асиетке ие болады. Ол - формалды анық тылық. Оның белгілері: айқ ындығ ы, бір мағ ыналылығ ы, қ ысқ алығ ы. Бұ л қ ұ қ ық субъектісінің не нә рсені істеуге болады, нені болмайтындығ ын білуіне ың ғ айлы, ә рі колайлы. Мысалы, біреудің мү лкін ұ рлау - қ ылмыс.

7. Қ ұ қ ық тың жү йелілігі – оның тағ ы бір қ асиеті. Зандарда жазылғ ан қ ұ қ кық тық нормалар ө зара байланысты, ү йлесімді болады. Қ ұ қ ық тың нормалары тек осындай негізде жазылып, калыптасса ғ ана қ ұ қ ық ө зінің борышын орындауғ а қ абілетті болады.

8. Қ ұ қ ық тың тағ ы бір қ асиеті - оның ө згермелілігі. Қ оғ амдық ө мір сіресіп қ алмай, қ ұ былып, езгеріп тұ рады. Соғ ан сә йкес қ ұ қ ық нормалары да ө згерген қ атынастарды лайық ты тү рде реттеу ү шін ө згеріп тұ руы қ ажет. Осығ ан байланысты ескірген зандар кү шін жояды, жаң а заң дар қ абылданады. Қ ұ қ ық біркелкі қ алыпты тү рде адамдарғ а қ олданылады. Осының ө зі қ ұ қ ық та тең сіздіктің баянды етілетінін байқ атады. Адамдар ә р тү рлі: біреу ә лсіз, біреудің қ абілеті мол, екіншісінікі кем, біреудің отбасы бар, біреу бойдақ. Адамдардың мұ ндай айырмашылығ ын заң ескере бермейді. Сондық тан заң адамдарды іс жү зінде тең дестіре алмайды. Ә рине, ө мірдің кейбір салаларында, мысалы, саяси қ ұ қ ық тармен пайдаланғ анда барлық азаматтардын жағ дайы бірдей.

9. Қ ұ қ ық ты мемлекет қ орғ айды. Қ ұ қ ық тың барлық, нормаларының талаптарын адамдар ө з еркімен орындай бермейді. Соғ ан байланысты мемлекет қ ұ қ ық талабын бұ зғ андарғ а мә жбү рлеу тә сілін колданады. Мұ ндай қ орғ ау болмаса, қ ұ қ ық жоқ деп есептеу керек.