Он бірінші тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ

Адамдар сан ғ асырларғ а созылғ ан ө здерінің тіршілік етулерінің барысында тү рлі нормалар мен ережелерді кө птеп жасағ ан. Бұ лар ізгілік, қ ұ қ ық тық, саяси, этикалық (ә дептілік) ө негелі, эстетикалық, корпоративтік, діни, ә дет-ғ ұ рыптар, ү рдістер, дә стү р мен дағ дылар, тұ рмыстық ә дет-ғ ұ рыптар, ырымдар мен жоралар, салт-дә стү рлері, салт жоралары жә не тағ ы басқ алар болып жіктеледі. Нормалар дегеніміз қ оғ амдық қ атынастарғ а араласып қ атысушылардың жү ріс-тұ рыстарының басқ аша айтқ анда мінез-қ ұ лық тарының ү лгілері, эталондары, ережелері болып табылады.

Зан ғ ылымы қ оғ амдағ ы қ олданыста жү рген барлық нормаларды негізгі екі топқ а ә леуметтік жә не техникалык, деп бө ліп қ арастырады.

Қ оғ амның ә леуметтік нормалары дегеніміз қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін, қ оғ амның пікір кү ші ық палымен немесе мемлекеттің мә жбү рлеуімен қ амтамасыз етілетін, қ оғ амдағ ы адамдардың мінез-қ ұ лқ ы, жү ріс-тұ рыстары ережелерінің жү йесі. Бұ ғ ан қ ұ қ ық нормалары, ә дет-ғ урыптар, ө ң еге, иман, діни нормалар, дә стү р жә не т.б. жатады. Осы ережелер ө здерінің пайда болу негізіне, қ амтамасыз ететін кү шіне жә не хабарлау тә сіліне қ арай ажыратылады. Мысалы, ө неге нормалары баяғ ыдан адам қ оғ амында қ алыптасып келе жатқ ан, отбасында орын алатын жә не отбасы аркылы қ алыптасатын ауызша нормалары, ал қ ұ қ ық нормаларының негіздері мемлекетте жатады жә не ә рқ ашанда жазбаша тү рінде болады, оларды мемлекет қ амтамасыз етеді.

Техникалық нормаларғ а - техникалық нормалардан басқ а санитария мен гигиеналык, экологиялык, биологиялык, физиологиялық жә не тағ ы басқ алай да нормаларғ а қ атыстылары жатады. Бұ л нормалардың бә рін қ ысқ ашалап техникалық деп атау ә леуметтік деп аталатын нормалармен байланыстыра қ арастырғ анда тү сінікті болу ү шін сондай аталыммен атау қ алыптасқ ан.

Техникалық жә не ә леуметтік нормалар ө зара ық палдасып жатады. Қ оғ ам ү шін аса маң ызды нормаларды қ ұ қ ық жә не мемлекет ә рдайым қ олдап отырады. Содан олар жү ріс-тұ рыстын техникалық -заң дық ережелеріне айналады, сө йтіп жалпығ а бірдей міндетті болады да белгілі бір заң дық салдарды туындатады. Мысалы қ ұ рылыс жұ мыстарының жү ргізілулерінде қ ылмыстық заң қ ауіпсіздік ережелерін бұ зғ андық ү шін жауаптылық тың болуын кө здейді де оны алдын ала заң дарда белгілеп қ ояды. Осындай қ ұ қ ыктық нормалар ә ртү рлі кө ліктерді пайдалануларда да қ арастырылады.

Сонымен, осы замаң ғ ы ә леуметтік нормалар дегеніміз, қ оғ амдағ ы болмыстың тә ртіпсіздік былығ ына айналмауы ү шін, қ айта ол ә рбір азаматқ а, адамдар топтарына, нақ ты бір мемлекеттерге, бү кіл адамзат қ оғ амдастығ ына ұ тымды, ә рі тиімді, жабдық талғ ан (яғ ни комфортты), ә ділетті, пайдалы, қ ұ нды болуы ү шін арналғ ан жә не қ олданылатын тү рлі ережелердің жиынтық тү рі.

Қ оғ амдық қ атынастардың ә рбір субъектілері қ оғ амда бар нормалар туралы хабардар болуы жә не ө здерінің болмысын соларғ а негіздей отыра кұ руы тиіс. Ә ртү рлі ә леуметтік нормаларды зерделеудің, игеріп ұ ғ удың жә не қ олданыстарда пайдаланудың барысын ә леуметтендіру деп атайды.

Адам ә ртү рлі топтар, бірлестіктер істеріне қ атыса жү ріп ә леуметтік тә жірибе жинақ тайды, тұ лғ а ретінде қ алыптасады.

Сонда ғ ана тұ лғ аны мә дени нормалар білімдері негізінде іс-қ имылдарғ а баратын, ө зін айқ ын сезінетін, басқ а адамдар арасындағ ы ө зінің рө лін анық тү сінетін тұ лғ а дейміз. Ә леуметтік есеюдің нә тижесінде (тұ лғ алық касиеттерінің қ алыптасуы барысында) адам ө зін азамат ретінде байыптайды, ұ ғ ынады.

Азамат - адамның негізгі сипаттық мінездемелерінің бірі. Мұ ның ө зі оның белгілі бір мемлекетке тә ндігін білдіреді.

Адамның ә леуметтенуін нобайлау барысында байыптап барып ө мір жолы ретінде кө зімізге елестетіп кө рсек, онда ол сол адамның ә улеттік отбасында басталатынын пайымдаймыз. Одан ә рі қ арай ол қ оғ амда жү зеге асырыла бастайды. Ал, мемлекет адамдардың бірлесіп ө мір сү руі барысында оларды реттеумен айналысатын қ оғ амдағ ы ұ йымдардың бірі, ә рі бірегейі екенін байқ аймыз. Азамат жә не оның мү дделері ө ркениетті мемлекеттің басты қ амы болып табылады.

Адамдардың ө зара бірігіп ө мір сү руін бағ ыттайтын нормалар халық аралық шарттарда (конвенцияларда), конституцияларда, ә ртү рлі ұ йымдар мен партиялардың жарғ ыларында; кодекстер, заң дар, талаптары мен ұ йғ арымдарында; діни ә дет-ғ ұ рыптарда; мә дени дә стү рлер мен ү рдістерде, саяси міндеттемелерде кө рініс тапқ ан. Осы нормалардың кө мегі арқ ылы белгіленген тә ртіп, иерархиялық (бір-біріне бағ ыныштылық) қ атынастар орнығ ады. Мұ ндай орнығ у орын алғ ан коғ амда нормалардың ық палы барлық ә рекеттерден ә рқ ашанда байқ алып отырады. Олар адамдардың ә ртү рлі ә рекеттерін, ө зара қ атынастарын реттейді. Ә леуметтік нормалар адамның ұ рпағ ы ана кұ рсағ ында жатып тіршілік белгісін білдіре бастағ ан кезден-ақ қ ызметін кө рсете бастайды жә не сол адамның дү ниеден ө туімен байланысты аяқ талады.

Мемлекетте азаматтарғ а қ алыпты ө мір сү рудің жағ дайларын жасау мен олардың ө зара қ атынастарын, мемлекетаралық (халық аралық) қ атынастарды реттеу ү шін де қ ұ қ ық нормалары болады. Бұ л нормалар зандарда, кодекстерде, конвенцияларда, шарттарда жә не басқ алай да қ ұ қ ық тық актілерде кө рсетіліп баянды етіледі. Қ оғ амда ұ лттық (мемлекеттік) жә не халық аралық қ ұ қ ық тық нормалар да орын алады (егер де осы мемлекет ә лгі нормаларды танығ ан болса). Осы нормаларғ а ө з кезегінде барлық азаматтар мен ұ йымдардың қ олдануы жә не орындауы ү шін (ортақ тү рде) міндетті болады.

Қ ұ қ ық тық нормалар ү шін мораль нормаларының, ө неге нор-маларының маң ызы аса зор болып келеді. Сонда мораль дегеніміз - адамдардың жү ріс-тұ рысын жақ сылық жә не жамандық, ә ділеттілік жә не ә ділетсіздік тұ рғ ысынан реттейтін нормалар мен қ ағ идаттар жү йесі деп қ арастырамыз. Ә леуметтік нормалар жү йесінде жақ сылық жә не жамандық (зло), ә ділеттілік пен ә ділетсіздік тұ рғ ысынан қ оғ амдық қ атынастарды реттеудің ең ә мбебап қ ұ ралы мораль (ө неге) нормалары болып табылады. Сондық тан да бұ л нормалар қ оғ амдық ық пал ету шаралары кү шімен қ амтамасыз етіледі.

Қ ұ кық сонымен қ атар дін нормаларымен де байланысты болып келеді. Дін нормаларының негіздеріне (қ айнар кө здеріне) Ислам (мұ сылман) дінінде - Қ ұ ран, Сунна, Иджма, Кийас; христиан дінінде - Ветхий Завет (Ежелгі ө сиеті кітабы) жатады. Осы дін нормалары діни бірлестіктердің ұ йымдастырылуы мен қ ызмет атқ аруларын белгілейтін ережелер болып табылады.

Дін нормалары - сонымен ә ртү рлі діндерді тұ тудағ ы белгіленген ережелер болып табылады. Жә не де бұ л ережелер сол дінді ұ станып, тұ тынатын адамдарғ а ғ ана міндетті болады.

Дін нормалары адамзат қ оғ амның белгілі бір даму сатысында заң дық сипатта болғ анын тарих кө рсетіп отыр. Олар саяси, мемлекеттік, азаматтық, қ ұ қ ық тық, неке - отбасылық жә не басқ алай да қ атынастарды реттейтін болғ ан.

Кө пшілік қ атынастарда діни ұ йымдар белгілеген нормалар қ олданыстағ ы қ ұ қ ық тармен астасып жатады. Дә лірек айтқ анда мемлекеттің негізгі заң ы - Конституция діни ұ йымдардың қ ызмет атқ аруының қ ұ қ ыктық негізін қ алап, адамдардың ә рқ айсысының ө здері қ алағ ан кез келген дінді тұ тынып ұ стануына кепілдік береді. Діни бірлестіктерге заң ды тұ лғ а мә ртебесінің берілуінің мү мкіндігі заң дарда кө рсетілген.

Қ ұ қ ық тық нормалар ә дет-ғ ұ рып нормаларымен де байланысты болып келеді.

Ә дет-ғ ұ рып дегеніміз - қ оғ ам дамуының ғ асырларғ а жалғ асқ ан болмысының барысында қ алыптасқ ан, ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а ауысып отырғ ан, соның нә тижесінде дағ дығ а айналғ ан адамдардың ө здерінің еріктері бойынша орындалатын жү ріс-тұ рыс (мінез-қ ұ лық) нормалары мен ережелері.

Қ азақ стан Республикасы Азаматтық Кодексінің 3-і бабы бойынша іскерлік қ ызмет ө рісіндегі қ ұ қ ық тық ә деттегі азаматтық зандардың қ айнар кө здері болып саналады.

Ә дет-ғ ұ рыптар мораль нормаларына қ арағ анда қ ұ қ ық пен азырақ байланысқ ан, бірақ солай болғ анның ө зінде де ә дет-ғ ұ рыптар қ ұ қ ық қ а ық палын тигізеді.

Мысалы, кө шпелі кезең дегі қ азақ қ оғ амында ә дет-ғ ұ рып қ ұ қ ық тың қ айнар кө зі болғ ан. Мемлекет ә дет-ғ ұ рыпттардың қ айсы біреулерін қ ұ қ ық нормалары ретінде баянды етіп бекіткен болатын. Сө йтіп оларғ а жалпығ а бірдей міндеттілік мә н (маң ыз) берген. Қ ұ қ ық тық ә дет-ғ ұ рып (" ә деттегі қ ұ қ ық ") жинағ ының жарқ ын мысалына Тә уке ханның " Жеті жарғ ы" заң дар жинағ ы жатады.

Қ ұ қ ық пен ә дет-ғ ұ рыптың ұ қ састық тары мен айырмашылық тарын қ арастырып кө рейік. Мысалы, қ ұ қ ық жә не ә дет-ғ ұ рыптар нормалары адамдардың жү ріс-тұ рыстарын реттеушілер болып табылады, сө йтіп белгілі бір ұ жымдардың пікірі бойынша адамдардың ісі (қ ылығ ы) қ андай болуы тиіс немесе қ андай болуы мү мкін екендігін кө рсетеді, жалпы, жалпығ а бірдей мің детті ережелер тү рінде білдіріледі. Сонымен ә дет-ғ ұ рыптар мен қ ұ қ ық нормаларының бір-бірінен айырмашылығ ы шығ у тегі бойынша, білдірілу (баяндалу) формасы жә не қ амтамасыз етілу тә сілдері бойынша анық талады. Егер ә дет-ғ ұ рыптар адам қ ауымының пайда болуымен қ атар, бір кезде пайда болғ ан болса, онда қ ұ қ ық нормалары мемлекеттік тү рде ұ йымдастырылғ ан қ оғ амда пайда болады; егер ә дет-ғ ұ рыптар арнайы актілерде баянды етілмесе (бекітілмеген болса), оның орнына адамдар санасында ғ ана болып жә не ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а беріліп жатқ ан болса, онда қ ұ қ ық нормалары белгілі бір формаларда болады, сө йтіп ресми жолдар арқ ылы беріледі; егер ә дет-ғ ұ рыптар қ оғ амдық пікірдің кү шімен қ амтамасыз етілетін болса, онда қ ұ қ ық нормалары мемлекеттің еріксіз кө ндіру кү штерінің мү мкіндіктерін ескере отырып жү зеге асырылады.

Қ ОҒ АМНЫҢ Қ АТЫНАСТАРЫН РЕТТЕЙТІН НОРМАЛАР

Ә леуметтік нормалар: Ә леуметтік-техникалық нормалар:

 

қ ұ қ ық нормалары техникалық қ ұ ралдарды пайдалану

 

мораль (имандылық,

нормалары санитарлық -гигиеналық нормалар

 

қ оғ амдық ұ йымдар агрономиялық нормалар

(корпоративтік)

нормалары басқ алары

 

ә дет-ғ ү рыптар

 

діни нормалары

 

басқ алары

 

 

 

 

¾ қ ұ қ ық нормалары ¾ имандылық (морлаль ө неге) нормалары ¾ ә дет – ғ ұ рыптар ¾ корпоративтік нормалар ¾ діни нормалар

¾ саяси ¾ ұ йымдық ¾ этиклық (ә дептік) ¾ эстетикалық ¾ басқ алары

¾ стихиялық (сұ рапылдық) тү рде ¾ саналы тү рде

¾ ауызекі ¾ жазбаша

 

Қ Ұ Қ ЫҚ ПЕН МОРАЛЬДЫҢ ИМАНДЬІЛЫҚ ТЫҢ, Ө НЕГЕНІҢ