ЖАЛПЫЛАМА ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

· экономикалық базиске жасалғ ан қ ондырма болып табылады;

· нормативтік мазмұ ң да болады;

· қ оғ амдық қ атынастардың реттеушісі болып табылады;

· ә леуметтік-экономикалық мү дделердің ортақ тығ ына (бірлігіне) негізделеді;

· кө пшілік жағ дайларда ерікті тү рде жұ зеге асырылады;

· жұ зеге асырылуының ішкі кепілі – адамның ар-ұ яты мен намысы.

	Қ Ұ Қ ЫҚ ПЕН ИМАНДЫЛЫҚ ТЫҢ, Ө НЕНПЕНІҢ, МОРАЛЬДЫҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒ ЫН КӨ РСЕТЕТІН ЕРЕКШЕЛІКТЕР:

 

· мемлектпен бірге, қ атар пайда болады

· нормалардан (жү ріс-тұ рыс ережелерінен) тұ рады

· нақ тылығ ы (деректілігі), айқ ындалғ ан арқ ылы сипатталады

· мемлекеттік мә жбү рлеудің болу мү мкіндігімен қ амтамасыз етіледі

· нақ ты шаралар мен мә жбү рлеудің тү рлері кү ні бұ рын кө рсетілген болады

· тек қ ана қ ұ қ ық бұ зушының жү ріс-тұ рысын жан-жақ ты бағ алайды

· мемлекетпен бірге, қ атар жойылады

· мемлекеттен бұ рын пайда болады

· кү рделірек қ ұ рылымы болады

· мазмұ нының тым кү рделі болуымен сипатталады

· дағ ды арқ ылы немесе қ оғ амдық пікір кү шімен қ амтамасыз етіледі

· мә жбү рлеудің шаралары мен тү рлері кү ні бұ рын кө рсетілмеген болады

· адамның жү ріс-тұ рысы жан-жақ ты бағ аланады

· кез келген қ оғ амда орын алады

Корпоративтік нормалар (қ оғ амдық ұ йымдардың нормалары) дегеніміз қ оғ амдық ұ йымдардың қ ызмет атқ аруда мақ саттарына жету ү шін жасалғ ан жарғ ыларында, ережелерінде, шешімдерінде кө рсетілген, белгіленген жү ріс-тұ рыс ережелері.

Қ Ұ Қ ЫҚ НОРМАЛАРЫ МЕН КОРПОРАТИВТІК НОРМАЛАР:

 

Жалпы ерекшеліктері: Айырмашылығ ын кө рсететін

ерекшеліктер:

 

айқ ын, нақ ты жү ріс-тұ рыс қ амтамасыз ету дә режесі

ережелері тү рінде болады

мә жбү рлеу тү рлері

арнайы актілерде баяндалғ ан

болып келеді қ ұ қ ық нормаларының

басымдылығ ы

нормалары жү йеге келтірілген

болады

 

 

Пысық тау сауалдары:

 

1. Ә леуметтік нормалардың тү рлерін атаң ыз.

2. Ә леуметтік нормалар жү йесіне қ ұ қ ыктың алатын орны мен атқ аратын рө лі қ андай?

3. Мораль нормаларының қ ұ қ ық қ а тигізетін ық палы қ андай?

4. Ә дет-ғ ұ рыптар мен қ ұ қ ық тық нормалардың ара қ атыстылығ ын сипаттаң ыз.

5. Діни жә не қ ұ қ ық тық нормалардың ара қ атыстылық тары қ аң дай?

6. Корпоративтік нормаларды сипаттаң ыз.

 

 

Он екінші тақ ырып. Қ Ұ Қ ЫҚ НЕГІЗДЕРІ (НЫСАНДАРЫ)

 

Заң ғ ылымында тү рлі философиялық - нысан (форма), мә н, қ ызмет (функция), мазмұ н деген сияқ ты санаттар (категориялар) жиі қ олданылады. Мысалы, нысан (форма) деп заттың, пә ннің, қ ұ былыстың ішкі мә нің білдіретін сыртқ ы кө рінісі ұ ғ ынылады.

Мә н - пә ннің, заттың, қ ұ былыстың негізгі тағ айыны, оның не ү шін қ ажет екендігінің, қ андай пайдағ а асыруғ а болатындығ ының кө рсеткіші.

Қ ызмет - сан алуан пә ннің, заттың немесе кұ бьшыстың негізгі тағ айыны, оның іс-ө рекетінің негізгі бағ ыггары.

Мазмұ н пә ннін, заттың немесе кұ былыстың осы нысан шегіндегі аясының ішіндегісі, ішкергі жағ ындағ ы бары-нә рі.

Қ ұ қ ық қ оғ амдык қ ұ былыс ретінде ішкі жә не сырт нысанды болып келеді. Қ ұ қ ық тың ішкі нысаны - оның қ ұ рылысы (қ ұ рылымы), элементтерінің жү йесі. Бұ лар осы қ ұ былыстың (яғ ни қ ұ қ ық тың) мазмұ нын қ ұ райды.

Қ ұ қ ық тың сыртқ ы нысаны - деп формалды тү рде қ ұ қ ық тық қ ұ былыстарды баянды ететін зандық негіздердің кешені ұ ғ ынылады. Осы заң дык негіздердің кешені қ ұ қ ық тық нормалардың адресаттарына олардың нақ ты мазмұ нымен танысуына жә не оларды пайдалануына мү мкіндік туғ ызады.

" Қ ұ қ ық нысаны" жә не " қ ұ қ ық негіздері" деген ұ ғ ымдар бір-бірімен тығ ыз байланысты, бірақ біріне бірі дә л келмейді. " Қ ұ қ ық нысаны" қ ұ қ ық тың мазмұ ны сыртының қ алай қ ұ рылғ анына жә не білдірілгенін кө рсеткен болса, онда " қ ұ қ ық негіздері" ұ ғ ымы қ ұ қ ық тың қ алыптасу бастауларын, оның мазмұ нын алдын ала анық тайтын қ озғ аушы кү штер жү йесі (факторлар) мен жазылу (білдірілу) нысанын кө рсетеді.

Міне осығ ан байланысты қ ұ қ ық негіздерін материалдық, идеалдық жә не заң дық деп жіктейді.

Материалдық қ ұ қ ық тық негіздер - мұ ның тамырлары коғ ам дамуының объективтік мұ қ таждық тарында, экономикалық қ атынастарында жатады.

Идеалдық қ ұ қ ық тық негіздер - бұ ларғ а заң шығ арушының қ оғ ам дамуы мұ қ таждық тарын идеологиялык тұ рғ ыдан жете тү сінуі жатады. Осының негізінде де қ ұ қ ық тық нормалар қ абылданады. Заң дық қ ұ қ ық тық негіздер - бұ ғ ан мемлекетің ө зі шығ арғ ан немесе танығ ан, сө йтіп оларғ а жалпығ а бірдей мің детті ресми-қ ұ қ ық тық тү р беріп баянды еткен қ ұ қ ық нормалары жатады. Заң ә дебиетінде темендегідей қ ұ қ ық негіздері атап кө рсетіледі: Қ ұ қ ық тық ә дет-ғ ұ рып - қ ұ қ ық нысандарының ең ежелгілерінің бірі, ол - ұ зақ мерзімнің ішінде қ айталанулар барысында дағ дығ а айналғ ан, ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а ауысып отырғ ан мінез-қ ұ лық (жү ріс-тұ рыс) ережелері. Бұ л ережелер мемлекеттін мә жбү рлеу кү шімен қ орғ алып отырады. Рулық кауымның ә дет-ғ ү рыптары ө згерулердің барысында бірте-бірте мақ ұ лданғ ан ә дет-ғ ү рыпқ а ұ ласқ аны тарихқ а мә лім болғ ан жағ дайлар. Рулық қ ауымда ең кө п таралғ ан ә дет-ғ ү рыптар ішіндегі жиі кездесетіндері: - " кекті қ анмен жуу" (" қ анды кек", " қ ан тө гіп ө ш алу") жә не " жанғ а-жан", " қ анғ а-қ ан", " кө зге-кө з", " басқ а-бас", " тұ яқ қ а-тұ яқ " деген " талион кағ идаты" деп аталатындар. Бірте-бірте бұ л ә дет-ғ ұ рыптар айып-анжы тө леумен алмастырыла бастағ ан. Қ оғ амның бірте-бірте топтарғ а жіктеле бастауына байланысты " айып-анжы" (тө лету, тө леу де) дифференцияланғ ан сипатқ а ауыса бастайды.

Қ азақ мемлекетінің хандық дә уір кезіндегі кө шпелі қ азақ қ оғ амында ә дет-ғ ұ рыптар қ ұ қ ық негіздерінің тұ ғ ыры қ ызметін атқ арғ ан. Осығ ан сә йкес кө шпелі ө мір кешкен қ азақ қ оғ амында қ ұ қ ық тың негізгі нысаны мақ ұ лданғ ан (санкцияланғ ан) қ ұ қ ыктық ә дет-ғ ұ рып болғ ан.

Қ ұ қ ық тық ә дет-ғ ұ рыптардың жинақ тарының қ азіргі заманғ а жеткені Тә уке ханның " Жеті жарғ ы" атты заң дар жинағ ы. Ә рине, бұ л жинақ ө зінен бұ рынғ ы " Есім ханның ескі жолы", " Қ асым ханның қ асқ а жолы" атанғ ан ә дет-ғ ұ рып заң дарынан бастау алғ анын тарихи мағ лұ маттар мен заң гер ғ алымдардың зерттеу-талдаулары кө рсеткен жә йттер.

Сот ү лгі ісі (сот прецеденті) - мемлекеттің ө зі жалпығ а бірдей міндетті кү ші бар деп мә н берген ұ қ сас істерді шешуде ү лгі бола алатын соттың нақ ты іс бойынша қ абылдағ ан шешімі.

" Сот ү лгі ісі" Англияда, АҚ Ш-та, Ү нді елінде жә не басқ а да мемлекеттерде кең інен қ олданылады. Мұ ның ө зі ұ қ сас болып келетін басқ а істерді шешуде эталон (ү лгі ретіндегі ө лшеуіш) балып табылатын соттың сә тті, ә діл қ абылдағ ан шешімі.

" Ү лгі іс" соттық та, сондай-ақ ә кімшіліктік те болуы мү мкін. Ол судьяғ а немесе лауазымды тұ лғ ағ а ө зінің білігінше дербес шешім қ абылдауғ а, жә й ғ ана мү мкіндік беріп қ оймайды, қ айта болмыстағ ы ахуалдың ұ қ састығ ы толық болмағ ан жердегі жағ дай мен ахуалдың қ аншалық ты дең гейде ұ қ састығ ын бағ алау қ ұ қ ығ ы тек судьяларғ а ғ ана тә н болғ андық тан беріледі. Жә не де ү лгі істегі бұ рынғ ы шешімдердің барлығ ы бірдей міндетті емес. Тек алғ ашқ ы шешімді немесе ү кімді қ абылдағ ан соттың қ ұ қ ық тық позициясының (кө зқ арасының) мағ ынасы ғ ана міндетті болып келеді.

Нормативтік шарт - бұ л екі немесе одан да кө п жақ тардың жасасқ ан шешімі. Мұ ның ө зі жалпығ а бірдей міндетті болады жә не мемлекет кү шімен кепілдендіріледі.

Нормативтік шарттар бірте-бірте конституциялық, ең бек, азаматтық, халық аралық жә не қ ұ қ ық тың басқ а да салаларында кең інен таралып қ олданыла бастады. Олар мемлекет ішінде қ олданылатын жә не халық аралық, қ ұ рылтайлық жә не ә деттегі, типтік жә не ағ ымдық деген тү рлерде болады.

Ең жиі таралғ ан тү рі кә сіпорын ә кімшілігі мен ең бек ұ жымының ө кілі болып табылатын кә сіподақ тың арасында жасалғ ан ұ жымдық шартты мысалғ а келтіруге болады. Бұ л шарт ең бек қ атынастарын реттеуде маң ызды рө л атқ арады.

Нормативтік қ ұ қ ық тық актілер осы заманғ ы қ ұ қ ық тық ең жетілдірілген тү рі болып табылады.

Нормативтік қ ұ қ ық тық акт - мемлекеттің қ ұ зырлы органдары қ абылдағ ан, жалпығ а бірдей міндетті заң ды нормалары балатын ресми қ ұ жат.

Нормативтік қ ұ қ ық тық актілер заң дық кү шіне байланысты заң дар жә не заң ғ а негізделген актілер деп бө лінеді.

Заң - ең жоғ ары заң дық кү ші бар нормативтік қ ұ қ ық тық акт, мұ ны заң шығ арушы ең жоғ ары орган белгілі рә сім бойынша қ абылдайды.

Булардың жетекшілік орны мынадай нышандармен (белгілермен) анық талады:

1. Заң мемлекеттік биліктің (яғ ни ө кіметтің) заң кабылдаушы (ө кілді) органдары немесе тікелей халық тың ө зі бү кілхалық тық сұ рау салу (референдум) арқ ылы қ абылданады, кү ші де жойылады жә не ө згертіледі.

2. Заң айрық ша тү рде іс жү ргізу тә ртібі бойынша кабылданады.

3. Тә уелді нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің бә рі зандарғ а қ айшы болмауы тиіс, егер де ондай қ айшылық тар болса, бұ л актінін орнына одан тікелей жоғ ары тұ рғ ан заң кү шіне сү йене отырып ә рекет етуге болады.

4. Заң да алғ ашқ ы негіз сипатындағ ы норма болады. Барлық басқ а актілер зандардан туындайды жә не олар зандардағ ы нормаларды егжей-тегжейлі талдауы, нақ тылауы тиіс.

5. Заң ең маң ызды негізге алынатын қ атынастарды реттейді.

Заң дар конституциялық жә не ағ ымдық болып жіктеледі.

Конституциялық заң дар қ оғ амдық жә не мемлекеттік қ ұ рылыстын негіздерін баянды етеді, ағ ымдык заң дарғ а заң дық тұ ғ ыр болып қ ызмет етеді.

Бұ ларғ а конституция мен оғ ан ө згерістер мен толық тырулар, сондай-ақ оның мазмұ нын нақ тылайтын заң дар жатады.

Конституция - мемлекеттің негізгі заң ы. Ол нормативтік қ ұ қ ық тық актілер жү йесінде басты орын алады, барлық заң дардын заң дық тұ ғ ыры болып табылады.

Конституциялық зандардың тізімі жеткілікті толық тү рде Конституцияда анық талғ ан.

Ағ ымдық (ә деттегі) заң дар конституциялық зандардың негізінде жә не соларды орындау мақ сатында қ абылданды. Ағ ымдык зандар елдің экономикалық, саяси, мә дени ө мір болмысының тү рлі жақ тарын реттейді.

Заң ғ а негізделген нормативтік қ ұ қ ық тық актілер - мемлекеттің атқ арушы - орың даушы органдарының заң дар негізінде қ абылдайтын актілері. Олар зандарды орындау мақ сатында қ абылданады.

Заң ғ а негізделген актілерге жататындар:

- Президенттің жарлық тары;

- Ү кіметтің қ аулылары мен шешімдері;

- Министрліктер, ведомстволар, комитеттердің нұ сқ аулары, ережелер жиынтығ ы (кағ идалар), бұ йрық тар жә не т.б. тү рің дегі нормативтік актілері;

- жергілікті атқ арушы органдардың нормативтік актілері;

- локалдық нормативтік актілер, яғ ни ұ йымдар, кә сіпорындар мен мекемелердің актілері.

НОРМАТИВТІК-Қ Ұ Қ ЫҚ ТЫҚ АКТІЛЕРДІҢ ТҮ РЛЕРІ

 

Қ азақ стан Республикасында қ олданылатын нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің сатысы (Қ Р " Нормативтік қ ұ қ ық тық актілер туралы" заң ның 4-бабы).

1) Конституция – жоғ ары заң кү ші бар;

2) Конституцияғ а ө згерістер мен толық тырулар енгізетін Заң дар;

3) Қ Р Конституциялық заң дары мен Қ азақ стан Республикасы Президентінің конституциялық заң кү ші бар Жарлыктары;

4) Қ Р Кодекстері;

5) Қ Р Заң дары, Қ Р Президентінің заң кү ші бар Жарлық тары;

6) Қ Р Парламентінің нормативтік Жарлық тары;

7) Қ Р Президентінің нормативтік қ аулылары;

8)Қ Р Ү кіметінің нормативтік қ аулылары;

9) министрлерді мен орталык мемлекеттік органдардың нормативтік қ ұ қ ық тық бұ йрық тары, қ аулылары;

10) мә слихаттар, ә кімдіктер мен ә кімдердің нормативтік қ ұ қ ық тық шешімдері.

Қ ұ қ ық жә не заң

 

Қ ұ қ ық тың қ андай қ ұ былыс екенін жалпы тү рде анық тадық. Ежелден қ ұ қ ық пен қ атар заң деген ұ ғ ым да қ алыптаскан. Екеуі дербес екі ә леуметтік қ ұ былыс болғ анымен, бірімен-бірі тонның ішкі бауындай ө те тығ ыз байланысты. Жоғ арыда айтылғ андай, қ ұ қ ық нормалардан, ережелерден, қ ағ идалардан тұ рады. Ал қ ұ қ ық тық нормалар ресми тү рде қ абылданады. Дә лірек айтсақ, қ ұ қ ық тық нормалар нормативті актілерде жазылады. Нормативтік актілердің тү рлері сан алуан. Мұ ны Қ азақ стан Республикасының Конституциясынан да анық кө руге болады. Конституцияның ө зі де жү йелендірілген мемлекеттің негізгі заң ы. Казақ стан Парламенті заң дар кабылдайды. Олар – конституциялық жә не жай заң дар. Президент жарлық тар қ абылдайды. Жарлық тар – заң кү ші бар жә не жай жарлық тар тү рінде болады. Қ азакстан Ү кіметі қ аулылар, шешімдер, ережелер, қ абылдайды. Министрліктер мен мемлекеттік комитеттер бұ йрық тар, нұ сқ аулар, т.б. нормативтік актілер қ абылдайды. Жергілікті мемлекет органдары да шешімдерін, қ аулыларын кабылдайды.

Осы аталғ ан нормативтік-қ ұ қ ық тық актілердің ішіндегі ең негізгілері – заң дар. Айта кету керек, ә дебиетте заң " кең " тұ рғ ыдан жә не " тар" тұ рғ ыдан тү сіндіріледі. Кең тұ рғ ыдан алсақ, заң ғ а нормативті актілердің барлық тү рлері: нағ ыз заң дар, жарлық тар, қ аулылар, шешімдер, бұ йрық тар, нұ сқ аулар, ережелер, жарғ ылар, т.б. жатады. Ал " тар" тұ рғ ыдан қ арайтын болсақ, заң ғ а тек кана " заң " деп аталатын нормативті-қ ұ қ ық тық актілер ғ ана жатады. Заң, ө з мә нінде алатын болсақ, нормативті-қ ұ қ ық тық актілердің арасында ерекше орны бар, ерекше қ ызмет атқ аратын акт болып есептеледі. Былайша айтсақ, " заң " - тө рағ асы сияқ ты, басқ а нормативті-қ ұ кық тық актілердің тө рінен орын алатын акт. Оның себебі неде? Біріншіден, заң ды мемлекеттің ең жоғ ары заң шығ аратын органы - Парламент шығ арады. Екіншіден, заң қ оғ амдағ ы ең кү рделі қ атынастарды реттеуге бағ ытталады. Заң реттейтін қ оғ амдық қ атынастардың бү кіл қ оғ ам мү дделеріне қ атысы бар. Ү шіншіден, заң ның ең жоғ ары қ ұ қ ық тық кү ші бар. Зандар ө з ішінде тү ріне байланысты бірнеше топтарғ а бө лінеді: Конституция, конституциялық заң, жай заң. Мұ ның ішінде ең жоғ ары қ ұ қ ық тық кү ші бары - Конституция. Мемлекеттегі барлық нормативтік актілер Конституция негізінде, соғ ан сә йкес жасалып, қ абылдануы керек. Қ азақ стан Конституциясы бойынша конституциялық заң Конституциядан қ ұ кық тық кү ші жағ ынан тө мен тұ рады. Сондық тан конституциялық заң деп аталса да, Конституцияғ а ө згерістер, косымшалар енгізе алмайды. Конституциялык заң Конституцияғ а сә йкес жасалып, қ абылданады. Қ ұ қ ық тық кү шіне қ арай конституциялық заң нан кейін жай заң тұ рады.

Ө зара қ ұ қ ық тық кү ші ә р дә режеде болса да, аталғ ан заң дар ең маң ызды нормативтік актілер болып саналады. Басқ а нормативтік актілер заң дарғ а тә уелді актілер қ атарына жатады.

Нормативтік-қ ұ қ ық тық актілердің қ ұ рамында заң дардың ерекше орны болуы, айрыкша кызмет аткаруы заң мен қ ұ қ ық тың арақ атысын анық тауғ а мү мкіндік береді.

" Қ ұ қ ық ты қ оғ ам жасайды, заң ды мемлекет жасайды" деген тұ жырым – заң мен қ ұ қ ық ты ажыратудың қ ажет екендігінің белгісі. Қ ұ қ ық ты қ алыптастыратын қ оғ ам. Қ ұ қ ық қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін нормалардың жиынтығ ы. Қ ұ қ ық қ алыптасуының объективтік барысын формалды заң шығ ару қ ызметімен шатастыруғ а болмайды. Қ ұ қ ық тың жасалуы – қ оғ амдық қ атынастардың ө здігінен шынайы қ алыптасып, адамдардың жә не олардың бірлестіктерінің байланыстары ә деттегі, бірың ғ ай жолмен, ү лгілермен, белгілі кө лемде жү ріп отыруына байланысты. Мұ нда шындық, ә ділдік, дұ рыстық – қ ұ қ ық қ алыптасуының негізгі принциптері болып табылады. Демек, заң шығ арушылық тың алғ ышарты, оның тиімді болуының негізі - қ ұ қ ық тың жасалуы. Заң шығ арушылық неғ ү рлым қ ұ қ ық тың талаптарын (ә ділдікті, шындық ты) толығ ынан ескеретін болса, соғ ұ рлым заң қ ұ қ ық қ а сә йкес болады. Мұ ндайда заң ды қ ұ қ ық тық заң деп айтуғ а негіз бар. Біріншіден, кұ қ ық тық заң коғ амдық қ атынастарды жө нге салып, реттеуге, дамытуғ а атсалысады, екіншіден, қ ұ қ ық тық заң ә ділдікті, адамгершілікті баянды етеді, ү шіншіден, кө пшіліктің еркін білдіріп, халық тық сипатқ а ие болады. Сондық тан қ ұ қ ық пен заң ды айырудың жә не олардың арақ атысын дұ рыс анық таудың зор адамгершілік мә ні бар. Сонымен қ атар бұ л мә селенің практикалық мә нін де естен шығ армағ ан жө н. Заң ның қ ұ қ ық талаптарына сай келуі оның сапасын жоғ ары кө тереді. Демек, бұ л жағ дайды заң шығ аратын орган ескеруі қ ажет.