Ықтық норманың құрылымы
Қ ұ қ ық —кү рделі қ ұ былыс. Қ ұ қ ық тың негізгі кызметі – коғ амдық қ атынастарды реттеу, тә ртіпті сақ тау, қ орғ ау, Қ ұ қ ық — жалпығ а бірдей міндетті мемлекет қ амтамасыз ететін нормалардың жиынтығ ы. Ал қ ұ қ ық тық норма дегеніміз, қ ұ қ ық тың бір ғ ана ереже, қ ағ идасы. Мысалы, қ ұ қ ық ты ү й деп санасақ, онда қ ұ қ ық тық норма осы ү йдің бір кірпіші, бір торшасы. Қ ұ қ ық тық норма — мемлекет танығ ан, жә не оны ө зі қ амтамасыз ететін, қ оғ амдық қ атынастарғ а араласып тү сушілердің қ ұ қ ық тары мен міндеттерін туындататын, олардың ә рекеттерін ү лгі, эталон, масштаб, ө лшем есебінде реттей алатын жалпығ а бірдей міндетті ереже, норма. Қ ұ қ ық тық норма — заң ғ а сә йкес келетін мінез, жү ріс-тұ рыстың айырымдылық белгісін білдіреді. Осыдан қ ұ қ ық тық норма жария айқ ындылық, нақ тылық мә нге ие болады. Оның ө зі заң. Жө нмен кө зделген істің шешімін табуғ а мү мкіндік береді. Ә рбір қ ұ қ ық тық норманың ү ш элементі (бө лігі) болады: диспозиция (мінез-қ ұ лық ережесі), гипотеза (жорамалы) жә не санкция (жаза, шара). Қ ұ қ ық тық норманың гипотезасы (жорамалы) — қ ұ қ ық тық норманы қ олдану (немесе қ олданбау) ү шін қ ажетті ө мірдегі мә н-жайлардың бар екенін кө рсететін қ ұ қ ық тық норманың бө лігі. Гипотезаның кө мегімен мінез-қ ұ лық тың қ иялдағ ы нұ сқ асы ө мірдегі жағ даймен, белгілі адаммен, мерзіммен жә не орынмен байланыстырылады. Былайша айтқ анда, гипотеза қ ұ қ ық тық нормағ а жан бітіреді. Мысалы, бұ зақ ылық ү шін жауапқ а тартылатын адам қ оғ амдық тә ртіп бұ зғ ан болуы керек. Егер осындай іс-ә рекет жасаса ғ ана, заң бұ зушы жауапқ а тартылады. Егер гипотезада (жорамалда) бір ғ ана мә н-жай кө рсетіліп, сол жағ дайда қ ұ қ ық тық норма қ олданылатын болса, оны қ арапайым жорамал дейді. Мысалы, егер бала туғ анда ата-анасы Қ азақ стан Республикасының азаматы болса, бала да Қ азақ стан Республикасының азаматы болып саналады. Егер қ ұ қ ық тық норманы қ олдану ү шін екі, одан да кө п мә н-жай қ ажет болса, ондай гипотезаны кү рделі жорамал дейді. Егер қ ұ қ ық тық норманың қ олданылуы бірнеше мә н-жайдың біреуіне байланысты болса оны балама жорамал дейді. Қ ұ қ ық тық норманың диспозициясы – қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а қ атысушылардың мінез-қ ұ лқ ы қ андай болуы керек екенін анық тайтын қ ұ қ ық тық норманың бө лігі. Диспозиция — қ ұ қ ық тық норманың ұ йтқ ысы, мазмұ ны, ө зегі. Бірақ қ ұ қ ық тық норма тек қ ана диспозициядан тұ рмайды. Жорамал санкциямен байланысқ анда ғ ана диспозиция ө зінің реттеушілік қ ызметін атқ ара алады. Диспозиция – мінез-қ ұ лық тың ү лгісі. Диспозиция ү ш тү рлі болады: а) қ арапайым диспозиция, егер мінез-қ ұ лық тың мазмұ ны ашылмаса; б) сипаттамалы диспозиция — мінез-қ ұ лық тың барлық мә нді белгілері анық талса; в) сілтемелі диспозиция — егер қ ұ қ ық тық норма диспозициясы анық талғ ан басқ а қ ұ қ ық тық нормағ а сілтеп нұ сқ аса. Қ ұ қ ық тық норманың санкциясы — қ ұ қ ық тық норманың диспозициясы бұ зылғ ан жағ дайда қ олданылатын жағ ымсыз шараны кө рсететін қ ұ қ ық тық норманың бө лігі. Санкцияда мемлекет қ андай іс-ә рекеттерді, мінез-қ ұ лық ты қ олдамайтынын кө рсетеді. Санкцияның тү рлері: а) абсолютті-анық, б) баламалы, в) салыстырмалы. Заң (басқ а да нормативтік қ ұ қ ық тық актілер) — нормативтік акт болып саналады. Оның қ ұ рылымы ерекше. Заң баптардан тұ рады. Бір заң да бір, бірнеше, ондағ ан баптар болуы мү мкін. Ал заң ның бабы бір немесе бірнеше қ ұ қ ық тық нормалардан тұ руы мү мкін. Егер заң ның бабында бір норма болса, бап пен норма сә йкес келеді. Бапта екі норма да болуы мү мкін. Онда, ә рине баптың мазмұ ны норманың мазмұ нынан кең болады. Мысалы, Қ азақ стан Республикасы Конституциясының 34-бабы екі қ ұ қ ық тық нормадан тұ рады: 1. Ә ркім Қ азақ стан Республикасы Конституциясын жә не заң дарын сақ тауғ а, басқ а адамдардың қ ұ қ ық тарын, бостандық тарын, абыройы мен ар-намысын қ ұ рметтеуге міндетті. 2. Ә ркім Республиканың мемлекеттік рә міздерін қ ұ рметтеуге міндетті. Кейде бір қ ұ қ ық тық норма бірнеше баптан тұ руы мү мкін. Заң ның бабында кейде норманың тек бір бө лігі ғ ана болады, ал басқ а бө ліктерін тағ ы екінші, ү шінші баптардан немесе басқ а нормативтік актілерден іздеуге тура келеді. Бұ дан қ ұ қ ық нормасын заң ның бабынан ажыратудың қ ажеттілігі туындайды. Мұ ның ө зі сірә нормативтік актінің бір бабында кейде екі, ү ш жә не одан да кө п нормалардың кездесуінен болады. Кейбір актілер, мысалы, қ ұ қ ық тың басқ а салаларында қ ызмет ететін актілер санкцияларын білдіруге маманданғ ан болып келеді. Егер де қ ұ қ ық нормасының қ ұ рамындағ ы қ ұ рылымдық элементтердің қ айсыбірі болмаса, онда ол ө зінің реттеуші рө лін орындай алмайды. Сондық тан да нормаларды жасағ анда заң шығ арушы оның ә рбір бө лігін арнайы жазып алуы қ ажет немесе оғ ан тиісті сілтеме жасауы жө н. Ал ол норманы жү зеге асырушы ө зінің істерін заң жө німен сауатты қ ұ ру ү шін норма элементтерінің барлық байланыстарын ескеруі тиіс. Қ ұ қ ық нормасы қ ұ қ ық тың басқ алай да кө ріністерінен ө зінің қ ұ рылымымен, сондай-ақ маң ызды белгі-нышандарымен ерекшеленеді. Қ ұ қ ық нормасы, оның ішінде бә рінен бұ рын жеке-дара кө рсетілген ұ йғ арымнан ерекшеленеді. Жеке-дара ұ йғ арым нормағ а негізделеді жә не бір рет қ олданылуымен тә мә мдалады. Жеке-дара ұ йғ арым дә лме-дә л белгілі бір оқ иғ ағ а ғ ана, жалғ ыз бір жолғ ы ә рекетке ғ ана, нақ ты, дерегі белгілі бір адамғ а ғ ана арналады. Басқ а жағ ынан алып қ арағ анда қ ұ қ ық нормасы қ ұ қ ық тың жалпы принциптерінен ерекшеленеді. Қ ұ қ ық принциптері нормативтік сипатта болса да, ө зін қ ұ қ ық нормасы арқ ылы кө рсетеді, жә не де ө зін анық тап дә лелдеуді қ ажет етеді, жорамал мен санкцияғ а тікелей шық пайды яғ ни байланыспайды. Онсыз қ ұ қ ық тық реттеудің айқ ындылығ ын кө з алдымызғ а елестетудің ө зі қ иын. Қ андай бір норма болмасын оның қ айсы тү рге жататынын айқ ындап, анық тап алуғ а қ ызмет ететіндер қ ұ кық ты жақ сылап тү сіну толығ ынан алғ анда не ү шін қ ажет болатынын анық тауы, реттеушілік мү мкіншіліктерінің қ андай дә режеде екендіктерін біліп алуы қ ажет. Заң нормаларын жіктеуде оларды реттеуші жә не қ орғ аушы деп бө лу жіктеудің ең бастысы болып табылады. Белгілі бір шамада мұ ның ө зі де шартты ғ ана. Олай болатын себебі, ә рбір норма адамдардың еркі мен ық тиярына, санасына ық пал ете отырып, оның мінезін, жү ріс-тұ рыстарын реттейді. Соның ө зімен олардың мінездері, жү ріс-тұ рыстары тікелей реттелінетін тә різді. Қ орғ ау нормалары заң алдындағ ы жауаптылық тың жә не субъективті қ ұ қ ық тарды қ орғ аудан басқ алай да мә жбү рлеу шараларын белгілейді. Оларды қ олданудың тә ртіптік реттері мен жө н-жосық тарын анық тайды. Мұ нда адамдардың мінездерінің, жү ріс-тұ рыстарының реттелінуі жанамалай тү рде жү ргізілетін сипатта болады. Сонымен алдын-ала қ арастырылғ ан санкцияның сипаты мен оның қ ай салағ а жататындығ ына байланысты қ ұ қ ық қ орғ ау нормалары, азаматтық қ ұ қ ық қ орғ ау нормалары, ә кімшілік қ ұ қ ық қ орғ ау нормалары, қ ылмыстық қ ұ қ ық қ орғ ау нормалары жә не т.б. қ ұ қ ық қ орғ ау нормалары деп сараланады. Нақ осы аталғ ан қ ұ қ ық салаларының нормалары негізінен алғ анда коғ амдық қ атынастарды сақ тап, қ орғ ауғ а маманданғ ан болып келеді. Реттеу нормалары міндеттеу, тыйым салу жә не қ ұ қ ық ты белгілеу нормаларына бө лінеді. Жалпы алғ анда осы бө лініп кө рсетілген нормалардың қ айсысы болса да осы кө рсетілгендердің сипатында жасалып қ ұ рылуы мү мкін. Ал кейбір нормалар табиғ и тү рде ө здері ә ртү рлі сипаттарды біріктіріп тұ рады. Мысалы, белгілі бір жағ дайларда, қ ылмыстық іс қ озғ ау, тергеушінің ә рі қ ұ қ ығ ы ә рі міндеті болып табылады. Сонымен бірге, кейбір нормаларда алдың ғ ы қ атарғ а жеке адамның міндеті ғ ана шығ ады. Ал басқ а нормаларда олардың қ ұ қ ығ ы, ү шінші бір нормаларда белгілі мінез, жү ріс-тұ рыстарғ а тыйым салынуына ерекше назар аударылады. Міндеттеу жә не тыйым салу нормалары ә деттегі қ ағ ида бойынша ө ктемдік болып келеді. Яғ ни ережеден ешбір ауытқ ымайтын, сө зсіз орындалатын сипатта болады. Белгілеу (қ ұ қ ық ты белгілеу) нормалары жиі тү рде диспозитивтік категориядағ ы нормағ а жатады, былайша айтқ анда норманың кү ші бағ ытталғ ан адамның мінезі, жү ріс-тұ рысы оның серіктесінің (ә ріптесінің) келісімімен ө згертілуі мү мкін екенін білдіреді. Осы тә різді негіздерге сү йеніп факультативтік нормалар да бө лектеп кө рсетіледі. Ол белгілі бір жағ дайларда мінез, жү ріс-тұ рыстың басты нұ сқ асынан ауытқ ытуғ а мү мкіндік жасайды. Сө йтіп бұ л жағ дайда негізгі емес, яғ ни қ осалқ ы нұ сқ аны таң дап алуғ а мү мкіндік береді. Ұ сыныстық нормалар деп аталынатындар бірнеше тү рлі мінез, жү ріс-тұ рыс нұ сқ аларынан біреуін ғ ана артық тау немесе тә уірлеу деп кең ес береді. Егер де норма ережені қ алыптастыруда оның ә рекет етуі мен санкциясын мейлінше толық тү рде жасап, ә рі қ арайғ ы қ олданыстарда қ андай бір жаң аша нұ сқ ауларғ а немесе анық тап, айқ ындай тү суге жол берілмейтіндей етілген болса, онда ол абсолюттік айқ ын норма делінеді. Керісінше айқ ындылығ ы салыстырмалы нормаларда нұ сқ аулар болмайды жә не нақ ты жағ дайларғ а байланысты басқ аша нұ сқ аулардың қ олдануын да теріске шығ армайды. Мұ ндай нормалар ө з кезегінде ситуациялық жә не баламалық деп жіктелінеді. Бұ лардың алғ ашқ ылары норма адресатының (арналғ ан тағ айынының) қ алауын ө зінің білігінше істеуін немесе істемеуін жағ дайғ а қ арап шешуіне мү мкіндік береді. Ал екіншілері – нормативтік актіде кө рсетілген нұ сқ аулардан қ алауынша таң дауына мү мкіншілік жасайды. Нормалардың негізгі жә не туынды, тұ рақ ты жә не уақ ытша деген тү рлері де болады. Ерекше топқ а мадақ нормалары жатады. Бү л нормалар адамдардың мінез, жү ріс-тұ рыстарын мадақ тау шараларымен (санкцияларымен) дем беріп, ынталандырады. Мұ ндайларды тіпті, қ ылмыстық қ ұ қ ық тан да табуғ а болады. Реттеу мен қ орғ ау (сақ тау) нормаларының арасынан мамандандырылғ андарын бө ліп арнайы қ арастыруғ а болады. Бұ ларғ а: анық тамалық -пайымдық яғ ни дефинитивтік нормалар жатады. Мұ нда мемлекеттік қ ұ қ ық тық институттардың белгі-нышандары мен анық тамалары келтіріледі; 2) қ ағ идаттық (принципті білдіретін) нормалар; оперативтік (жеделдікті білдіретін) нормалар актілердің кү шін жоюғ а бағ ытталғ ан. Олардың кү шін жанама болғ ан қ атынастарғ а таратуғ а бағ ытталғ ан жә не т.с.с. Коллизиялық нормалар — нормалардағ ы қ айшылық тарды шешуге мү мкіндік беретін нормалар.
|
