Он бесінші тақырып. ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Қ ұ қ ық шығ армашылығ ы мемлекеттік қ ызметтің маң ызды бағ ыттарының бірі. Заң ғ ылымында қ ұ қ ық шығ армашылық екі аспекті тұ рғ ысынан тү сініледі. Қ ұ қ ық шығ армашылығ ы мағ ынасы қ ұ зырлы органдардың қ ұ қ ық тық нормаларды тікелей жасау процесі Ал кең мағ ынада қ ұ қ ық шығ армашылық дегеніміз процесс деп қ аралады. Ол қ ұ қ ық шығ армашылық тү пкі ойдың туындағ ан сә тінен басталады да қ ұ қ ық тық норманың нақ ты жү зеге асырылуына шейін созылады (яғ ни оны даярлау, қ абылдау, жариялау жә не т.с.с. дейін). Қ ұ қ ық шығ армашылығ ын ұ ғ ынудағ ы тә сілдердің айырмашылығ ына қ арамастан, бұ л ә рқ ашанда қ ұ қ ық ө кілеттігі бар органдардың белгілі бір нормативтік актілерді даярлау, қ айтадан ө ң деп даярлау жә не баспадан шығ ару бойынша атқ арғ ан қ ызметтік ә рекеттері болып табылады. Қ ұ қ ық шығ армашылық қ ызметі негізгі екі бө ліктен тұ рады. Біріншісі— заң дық мә ні бар ә рекеттермен байланысты болмайтын қ ұ қ ық шығ армашылық тың ұ йымдық мә селелері кіреді (нормативтік актінің жобасын даярлау, оны талқ ылау жә не т.с.с). Екіншісі — ө з негізінде қ ұ қ ық тық қ ағ идаттарғ а (принциптерге) сү йенеді. Ал оның қ ызмет етуінің басталу сә ті болып нормативтік акт жобасын даярлау туралы шешімнің бекітілуі саналады. Осы екі бө лік бір-бірімен тығ ыз байланысты жә не жалпы контексте қ арастырғ анда қ ұ қ ық тық қ ұ жатты талқ ылауғ а, қ абылдауғ а жә не жариялауғ а дайындау процесі тұ тас рә сім болып табылады. Осығ ан сә йкес қ ұ қ ық шығ армашылық процесін негізгі екі сатығ а бө леді. Біріншісі - нормативтік актінің жобасын жасауда мемлекеттік ерік-ық тиярды алдын ала қ алыптастыру қ арастырылады. Осы сатыдағ ы барлық іс-ә рекеттер дайындық сипатта болады жә не олар қ ұ қ ық тық салдарды туындатпайды. Екінші саты - қ ұ қ ық нормаларында мемлекеттің ерік-ық тиярын ресми тү рде бекіту, мұ ның ө зі нормативтік актінің жобасын жалпығ а бірдей міндетті сипаты бар қ ұ қ ық тық актіге айналдыру болып табылады. Қ ұ қ ық шығ армашылығ ы тө мендегідей ерекшеліктер арқ ылы сипатталады: - белсенді тү рдегі, шығ армашылық ты білдіретін, мемлекеттік қ ызмет болып табылады; - оның шығ аратын негізгі ө німі - ең алдымен нормативтік актілерде іске асырылатын заң дық нормалар; - қ оғ амды басқ арудың ең манызды қ ұ ралы, оның даму стратегиясы осы жағ дайда қ алыптасады, мінез-қ ұ лық тың (жү ріс-тұ рыстың) маң ызды ережелері қ абылданады; - қ ұ қ ық шығ армашылық тың дең гейі мен мә дениеті, осығ ан сә йкес қ абылданылатын нормативтік актілердің сапасы да – қ оғ амның ө ркениеттенуі мен демократиялануының кө рсеткіші; - қ ұ қ ық тық нормаларды жасау, ө згерту жә не оның кү шін жоюда объективті ә леуметтік қ ажеттіліктерді жә не коғ ам мү дделерін танып білуге негізделген мемлекеттің ерекше нысанды қ ызметі. Қ ұ қ ық шығ армашылық ісі белгілі қ ағ идаттарғ а: демократизмге, жариялылық қ а, кә сіпқ ойлық қ а, заң дылық қ а жә не қ ұ қ ық қ олданудағ ы іс-тә жірибемен (практикамен) байланыстыруғ а негізделінеді. Осы қ ағ идаттардың сипаттарын қ арастырайық: 1) демократизм - азаматтардың қ ұ қ ық шығ армашылық ісіне қ атысу дең гейін сипаттайды; қ оғ амдағ ы рә сімді нормалар мен институттардың даму дең гейін сипаттайды; 2) жариялылық - қ ұ қ ық шығ армашылық ісінің қ алың жұ ртшылық қ а ашық тығ ын білдіреді; 3) кә сіпкерлік - осындай қ ызметпен қ ұ зыретті адамдар - заң герлер, басқ ару ісінің мамандары, экономистер (барлығ ы да білікті ғ алымдар болуы қ ажет) жә не т.б. айналысады. 4) заң дылық - осы қ ұ қ ық шығ армашылық ісімен айналысу қ ызметі Конституция мен басқ а да заң дар аясында атқ арылуы тиіс; 5) ғ ылымилық -нормативтік актілерді даярлау барысында ә леуметтік-экономикалық, саяси жә не басқ алай да ахуалдарды зерттеу аса маң ызды болады; қ оғ амның дамуындағ ы объективтік қ ажеттіліктерді жете зерттеудің қ ұ қ ық шығ армашылық ісіне тигізер ық палы зор болады. Осы параметрлерді анық тау ү шін тү рлі-тү рлі ә леуметтік-қ ұ қ ық тық эксперименттер, социологиялық (ә леуметнамалық) сұ раулар жү ргізу, анкеталау жә не т.с.с. кө рсетілген факторларды ескеріп барып қ абылданғ ан қ ұ қ ық тық ұ йғ арымдар дә лелді жә не тиімді болады, Қ ұ қ ық қ олдану іс-тә жірибелерімен болатын байланыс – заң шығ арушы орган қ ұ қ ық қ олданушылармен байланыс орнатпаса ө з ең бектерінің нә тижелерінен бейхабардар болады. Қ абылданғ ан қ ұ қ ық тық шешімдердің тиімділігі жө нінде қ орытындыларды жасауда, ө з жұ мыстарындағ ы олқ ылық тар мен кемшіліктерді тү зетуде тә жірибені пайдалану ісі ақ сайды. Қ ұ қ ық қ олдану іс-тә жірибесі заң шығ арушының тарабынан жіберілген олқ ылық тар мен кемшіліктерді табуғ а мү мкіндік береді, қ ұ қ ық шығ армашылық ісіндегі қ ажеттіліктерді кө рсетеді. Субъектілерге байланысты қ ұ қ ық шығ армашылық мынадай тү рлерге бө лінеді: 1) халық тың тікелей қ ұ қ ық шығ армашылығ ы – бұ л мемлекет пен коғ ам болмысының ең маң ызды мә селелері бойынша референдум – бү кілхалық тық дауыс беру арқ ылы ө ткізіледі; 2) мемлекеттің ө кілетті органдарының тікелей қ ұ қ ық белгілеу қ ызметі; 3) мемлекеттік органдардың ө здеріне тә уелсіз ә дет-ғ ұ рып тү рінде қ алыптасқ ан немесе мемлекеттік емес ұ йымдар даярлағ ан нормаларды бекітуі (санкциялауы). Заң қ абылдау ісі қ ұ қ ық шығ армашылық тың қ ұ рамдас бө лігі болып кө рінеді. Заң шығ армашылық тың мағ ынасы - ең жоғ ары заң қ абылдау органының (парламенттің) ең жоғ ары заң дық кү ші бар нормативтік қ ұ қ ық тық актіні қ абылдауы. Мұ ның ө зі негізгі тө рт сатыдан тұ рады: 1) заң шығ ару бастамасы; 2) заң жобасын талқ ылау; 3) заң ды қ абылдау; 4) заң ды жариялау. Заң қ абылдаудағ ы осы сатылардың барлығ ының орындалуы Қ азақ стан Республикасы Конституциясында ө з кө ріністерін тапқ ан. Заң шығ ару бастамасы қ ұ қ ығ ы – қ ұ зырлы органдардың, қ оғ амдық ұ йымдар мен жекелеген адамдардың парламентке заң дар немесе басқ алай да актілер шығ ару жө нінде немесе ө згерту, кү шін жою туралы ұ сыныстар енгізуге қ ұ қ ық тылығ ы. Мұ ндай ұ сыныстар енгізудің соң ы бұ л мә селенің парламентте міндетті тү рде қ аралуымен аяқ талады. Бұ л заң шығ ару бастамасы ұ сыныс немесе дайын заң жобасын парламентке беру тү рінде кө рінеді. Заң қ абылдаудың ең жоғ ары органы мұ ндайда жаң ағ ы ұ сыныс немесе жобаны ө з ө ндірісіне алуы тиіс. Мұ ндай ұ сыныстар қ амтамасыз етілуі тиіс. Қ азақ стан Республикасы Конституциясының 61-бабына сә йкес заң шығ ару бастамасы қ ұ қ ығ ы Қ Р парламент депутаттарына, Қ Р ү кіметіне тиесілі. Заң жобасын талқ ылау ең алдымен Мә жілісте ө теді. Мә жіліс депутаттарының жалпы санының кө пшілік дауысымен қ арастырылып барып қ абылданғ ан заң жобасы Сенатқ а жіберіледі. Онда алпыс кү н ішінде қ аралуы тиіс. Сенат депутаттарының жалпы санының кө пшілік дауысымен қ абылданғ аннан соң заң жобасы Заң ғ а айналады, сө йтіп 10-кү ннің ішінде президентке қ ол қ оюғ а тапсырылады. Қ азақ стан Республикасының Заң дары республика Президенті қ ол қ ойғ аннан кейін ө з кү шіне енеді. Қ азақ стан Республикасының Президенті заң ғ а 15 кү ннің ішінде қ ол қ ояды, халық қ а таратылады, жарияланады. Мұ ндай болмағ ан жағ дайда заң ды немесе оның жекелеген баптарын қ айта талқ ылауғ а, дауысқ а салуғ а парламентке жіберіледі. Егер де парламент ә рбір палата депутаттарының жалпы санының кө пшілік дауысымен осының алдында қ абылданғ ан шешімін растағ ан болса, онда Президент 7 кү ннің ішінде заң ғ а қ ол қ ояды. Егерде президент заң ғ а қ арсы болып ол қ арсылығ ы қ абыл алынса, онда заң қ абылданбағ ан болып саналады да президент ұ сынғ ан редакцияда қ абылданғ ан болып саналады. Қ Р Конституциясына ө згерістер мен толық тырулар енгізу парламенттің ә рбір палатасы депутаттарының жалпы санының тө рттен ү шінен кем емес дауыстарымен қ абылданады. Конституциялық заң дар Конституцияда кө зделіп қ арастырылғ ан мә селелер бойынша ө рбір палата депутаттарының жалпы санының ү штен екісінен кем емес дауыспен қ абылданады. Конституциялық заң дарды қ абылдау немесе оларғ а ө згерістер мен толық тырулар енгізу жө не Конституцияғ а ө згерістер мен толық тырулар енгізу бойынша мә селелерді қ арауда заң жобасының екіден кем емес оқ ылуын жү ргізу міндетті (Қ Р Конституциясының 62-ші бабы). Барлық заң дар оғ ан Президент қ ол қ ойғ аннан кейінгі жеті кү н ішінде ресми тү рде жариялануғ а жатады. Заң дар ресми жарияланғ анынан он кү н ө ткеннен соң ө з кү шіне енеді. Егер де заң ның ө з кү шіне енуінің басқ аша нақ ты тә ртібі сол заң да белгіленсе, онда заң ө з кү шіне сол тә ртіп бойынша енеді.
(i)
|
