Бауырлар
Менің жерім мына жер – сенің жерің, Менің көлім мына көл – сенің көңілің, Жарасып тұр сол жерге келулерің. Сенің арқаң көңілге семіргенім. Осы алқапта сенің де малың жатыр, Жоғалмасын, ағайын, жоғалмасын, Жайқалып тұр шабылмай егіндерің. Жетем деген сол көлге сенімдерің. Мына өзен менікі, ел күніге, Сүйінеді ұрпақтың ерлігіне. Қимай кеткен сол суды аталарың Бетін жуып соңғы рет мөлдіріне. (Т.Молдағалиев) 337-тапсырма. Мен, сен, біз жіктеу есімдіктерін үлгіде көрсетілгендей етіп септеңіздер. А. ол сендер 1. .................................................................... І. оның сендердің 2. .................................................................... Б. оған сендерге 3. .................................................................... Т. оны сендерді 4. ..................................................................... Ж. онда сендерде 5. ..................................................................... Ш. одан сендерден 6. ..................................................................... К. онымен сендермен 7. ..................................................................... 338-тапсырма. Есімдіктерді тауып (жіктеу және белгісіздік), оларды түрлеріне қарай ажыратыңыздар. Біздің университет бүгінде 75-тен астам мамандық бойынша инженер мамандарын дайындайды. Мен студентпін. Сен де болашақта тау-кен инженері боласың. Әрбір адамның өмірде өз таңдауы бар. Біреу маркшейдер болғанды қалайды, ал кейбіреулер мұнай-газ инженері болсам деп армандайды. Қалай болғанда да біз қазақстандықтармыз. Қазақстан – біздің Отанымыз. Олар біздің елімізге келіп-кетіп жүретін қонақтар. Әрқайсысының ойында әлденеше сұрау бар. Біз болып, сіз болып Отанымыз Қазақстанның гүлденуіне үлесімізді қосайық, ағайын! 339-тапсырма. Инженер сөзі белгісіздік есімдіктерінің қайсысымен мағыналық сөз тіркесін жасай алады? Сөз тіркестерін көрсетілген жолдарға толтырыңыздар. ешқашан 1. ............................................................. біреу 2. .............................................................
әркім 7. ............................................................. әрне 8.. ............................................................ әлдекім 9. ............................................................. әлдеқашан 10. ..........................................................
340-тапсырма. Өлеңнің мағынасын түсініп, жаттаңыздар. Өлеңдегі есімдіктердің астын сызып, олардың түрлерін ажыратыңыздар. А, Құдай, жасты-жасқа пар қылғаның, Біреуді жоқ, біреуді бар қылғаның. Астына алтын, күміс тақты беріп, Біреуді жұрт билеген хан қылғаның. Біреуге мал мен бақты үйіп беріп, Ақылсыз, екі аяқты мал қылғаның... Біреуге Аплотондай білім беріп, Мінер ат, ішер асқа зар қылғаның... (С.Торайғыров) 341-тапсырма. Сөйлемдерден белгісіздік есімдіктерін табыңыздар. Біреуден алсаң аманат, берсең жақсы саламат. Әй, Қазыжан-ай, кейбіреуді ризық айдайды, кейбіреуді ажал айдайды, шырағым, - дейді Шоқан. Қайсыбірін айтайын, балаларымның бәрі он саусағынан бал тамған шебер. Ешкімнің жазығы жоқ, ешкім бұған кінәлі емес. Сол малдың артынан үш-төрт қуғыншы шығады. Төле далаға шығып, бірнеше адамдарды көрді. Өзің білмесең, білгендерден үйрен. 342-тапсырма. Төмендегі сөз және тіркестерін пайдаланып, сөйлемдер құрастырыңыздар. Біреуге дауыс көтеру, әлдебір жолдау жұмыстары, кейбіреулер құрастырады, бірдеме айту, қайсыбір геологтар, әлдеқайда тиімді, әлденеше көру, әрбір маман, біреу, қайсыбір, әркім, әрдайым, әрқашан, бірдеңе. 343-тапсырма. Сөйлемдерден белгісіздік есімдіктерін тауып, белгісіздік есімдіктеріне жататын сөздерді атаңыздар. Кейбір мамандар Қ.И.Сәтбаевтың артына қалдырған үш мұрасы ретінде Жезқазғанды, Ғылым Академиясын, Геологиялық институтты атайды, ал кейбіреулер бұл санды тоғызға жеткізеді. Тау жыныстары деп тұрақты құрылымы мен құрамдары бар бір немесе бірнеше минералдардан түзіліп, өзіндік жаралуымен жер қабыршығын құрайтын табиғи минералдық агрегаттарды атайды. Әркімнің өмірде өз таңдауы болады. Біреу маркшейдер болғанды қалайды, ал кейбіреулер мұнай-газ инженері болсам деп армандайды. 344-тапсырма. Өлең жолдарындағы жіктеу есімдіктерінің астын сызып, олардың жақтарын ажыратыңыздар. Біз надан боп өсірдік Біз болмасақ, сіз барсыз, Иектегі сақалды. Үміт еткен достарым, «Өнер – жігіт көркі», -деп Сіздерге бердім батамды. Ескермедік мақалды. (Ы.Алтынсарин) * * * * * ... Сенсің – жан ләззаты,... Сен – жаралы жолбарыс ең, Сенсің – тән шәрбаты. Мен – киіктің лағы ем. (Абай) 345-тапсырма. Өлеңдерден белгісіздік есімдіктерін табыңыздар. Өлеңдердің мағынасын түсініп, жаттаңыздар. Жігіттің шешендігін дауда сына, Қазақта қасқыр да көп, түлкі де көп, Мақтаған қыран құсты ауда сына. Алайда жіп тақпаймыз ешкімге дөп. Қарын тоқта әркім-ақ үйде батыр, Сөз жүгіртіп, шағыстырған қасекеңдер, Жігітті батырсынған жауда сына. Түлкіге қалып жатыр күлкі де боп. (Ақан сері) (С.Дөнентаев) 346-тапсырма. Көп нүктелердің орнына белгісіздік есімдіктерін тиісті орындарына қойып жазыңыздар. Сырым үндемейді,................ алысқа қарайды. Мына.............. кім? Халық............... нәрсені түсінеді.................. өз әнін шырқайды. Әкем менен................ ойлануды талап етеді. Тірек сөздер: біреу, әрбір, әлдеқайда, әрқайсысы, әрқашан. (Мағжан Жұмабаев) 10-апта. 30-тәжірибелік сабақ; Грамматика: Сілтеу, сұрау есімдіктері. 347-тапсырма. Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайының қалыптасу кезеңдері туралы мәтінді мұқият оқып, мағынасын түсініп, мазмұндаңыздар.
Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайы Мемлекттік Ә.Қастеев атындағы өнер мұражайы Қазақстан Республикасындағы үлкен мәдени орталықтарының бірі. Мұражай жинағында Қазақстан, Ресей, Еуропа, Америка, Шығыс және басқа да елдердің кескіндеме, графика, мүсін және сәндік-қолөнер туындыларынан құралған 22000-ға жуық экспонаттар бар. Мұражайдың негізгі мақсат-мүддесі – әрқашанда жоғары сапалы әлемдік өнер туындыларын жинап, қорғап-сатап, насихаттап, өнер сүйер көпшілікке көрсетіп отыру. Мұражай 1935 жылы Қазақ ССР-нің 15 жылдығына арналған мерекелік көрменің негізінде Ұлттық көркемсурет галереясы болып құрылды. Көркермендер үшін 1976 жылы галерея 1970 жылдан жұмыс істеп келе жатқан қолөнер мұражайымен біріктіріліп, Қаз ССР Мемлекеттік өнер мұражайы болып ашылды. Ал 1984 жылдан бастап мұражайға Қазақстанның халық суретшісі Ә.Қастеевтің есімі берілді. Мұражайда әр ұлттың сан ғасырлық тарихы бар мәдениетінен және оның түрлері мен жанрларын сипаттайтын экспонаттардан жинақталған әлемдік өнер туындыларымен кеңінен танысуға болады. Қазақ халқы өзінің көне заманнан бері келе жатқан тамаша тарихы және өзіне ғана тән көркем мәдениетімен ерекшеленеді. Мұражай қорындағы көне және орта ғасырдағы өнер бұйымдары, өткен дәуірден қалған шығармашылық өнердің теңдесі жоқ ескерткіштері өнердің өсуі мен эволюциялық өзгерістерінен мағлұмат береді. Көшпелі қазақтың тұрмысында ең басты рөл атқаратын зат – киізден жасалған бұйымдар. Үй-ішінің сәнін кіргізетін текеметтер мен алашалар, төсеніштер мен ыдыс-аяқ салатын қоржындар жасалған. Көркемдік әсері бар дүние ол – текемет. Ол өзінің түр-түсінің сәнімен өлшенеді. Киізден жасалатын төсеніштің тағы бір түрі – сырмақ. Оның оюлары симметриялы және графикалық анықтылықпен ерекшеленеді. Сонау көне заманнан бері келе жатқан халықтың дәстүрлі үй мүлкінің бірі – кілем қазірдің өзінде де маңызын жойған жоқ. Ою-өрнектері мен түр-түсінің байлығымен аса тартымды. Кестелі кілемнің бір түрі – түскиіз. Ол қалыңдық жасауының ең негізгісі болған, отбасының бақытын, тазалығын (пәктігін) суреттейді. 1935 жылы Қазақ ұлттық көркемсурет галереясы құрылғаннан бері «Қазақстан бейнелеу өнері» коллекциясын жинақтауға жіті көңіл бөлінді. Қазіргі таңда Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайының залдарында ұлттық өнер мектебінің қалыптасқан анталогиясын құрайтын 10000-нан астам көркем шығарма қойылған. Қордағы аса құнды кескіндеме, графика, мүсін туындылары ұлттық мектебіміздің көркем шежіресі іспеттес. ХХ ғасырдың 20-30 жылдар коллекциясы негізінен шынайы көңілмен орындалған аз ғана акварель мен суреттер Ә.Қастеевтің, А.Исмайлов, К.Ходжиков пен К.Ходжиковтердің жұмыстары сол уақытты суреттейтін терең ішкі сезімге толы шынайы туындылар. Әр кезеңдегі жұмыстардан Қазақстандағы дара шығармашылық иелерінің даму эволюциясын көруге болады. Қ.Телжанов, Н.Нұрмұхаммедов, К.Шаяхметов, М.Кенбаевтың туындыларының ойы, тақырыбы, орындалуы кең көлемді қамтиды. Қазіргі заманғы Қазақстан қолданбалы өнері коллекциялары ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап жинақтала бастады. Онда тоқылған маталар, металдан, қыштан, фарфордан, киізден, шыныдан жасалған бұйымдар жиналған. Суретшілер өз мемлекетінің ХХІ ғасырдағы тарихи дамуына, өмірдің барлық саласындағы қарқынды өзгерістерге куә болып келеді. Олардың көпшілігі жеке дәрежелі шығармашылық иелігіне жетті. Шығармаларының негізгі тақырыбы – ата-бабамыздың көнеден келе жатқан ғасырлық мұралары болды. Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер мұражайындағы бүгінгі күнгі 1200-ден аса кескіндеме, түпнұсқалы және басылымнан өткен графика, мүсіндер мұражайдың ең құнды жинақтарының бірі. Ең таңдаулы деген шығармалар мұражайдың тұрақты экспозициясына кірген. Қазіргі уақытта Мемлекеттік мұражайы – сурет өнері саласындағы ең ірі ғылыми-зерттеу және мәдени-ағарту мекемелерінің бірі болып отыр. 2000 жылдың 1 қаңтарына негізгі қордың саны – 21 мың бірлікті құрайды. Мұражайдың бай, жан-жақты, баға жетпес коллекциясы Қазақстанның, Еуропа және Азия елдерінің өткен кезеңдегі және қазіргі уақыттағы шеберлерінің көркем мәдениеті туралы түсінік береді. Мұражайда барлығы – 14 экспозициялық зал жұмыс істейді. Сөздік: кескіндеме – живопись текемет – кошма алаша – коврик; палас қоржын – сумка қыш – кирпич мұра – наследие жіті – бдительный; чуткий; зоркий; мүсін – скульптура; статуя; осанка; кристальный бюст сәндік – декоративный; роскошный туынды – произведение; производный төсеніш – палас; постилка; кошма; генетический; вторичный застилка; настил; тюфяк сырмақ – стеганная кошма с узорчатой апликацией 348-тапсырма. Мәтіннің мазмұны бойынша берілген сұрақтарға жауап беріңіздер. 1. Мемлекеттік мұражайы ненің орталығы болып саналады? 2. Оның негізгі мақсат-мүддесі не? 3. Мұражай қашан құрылды? 4. Мұражайға Ә.Қастеевтің есімі қашан берілді? 5. Ол несімен ерекшеленеді, неден мағлұмат береді? 6. Көшпелі қазақтың тұрмысында ең басты рөл атқаратын қай бұйымдар, олар несімен ерекшеленеді? 7. Көне заманнан келе жатқан қазақтың дәстүрлі мүлкі деп нені атайсыздар? 8. Ә.Қастеев атындағы мұражайда қанша көркем шығарма қойылған? 9. Мұражайда неден жасалған бұйымдар жиналған? 10. Шығармалардың негізгі тақырыбын атаңыздар. 349-тапсырма. Мәтіннен сілтеу, сұрау есімдіктері бар сөйлемдерді теріп жазыңыздар. 350-тапсырма. Мәтіндегі жіктеу есімдіктерінің астын сызып, олардың қай жақта, қай септікте тұрғанын айтыңыздар. 351-тапсырма. Мәтіннен он шақты хабарлы сөйлемдерді теріп жазып, олардан сұраулы сөйлемдер жасаңыздар. Ү л г і: ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басы Қазақстандағы көркемсурет процестеріне жаңа ағым әкелді. ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басы Қазақстандағы көркемсурет процестеріне қандай ағым әкелді? 352-тапсырма. Сілтеу есімдіктеріне септік жалғауларын жалғап, септеңіздер. Ү л г і: Ана(у), ана+ның, ана+ған, ана+ны, ана+да, ана+дан, ана+мен. Бұл, сол, ол, осы, мына(у). 353-тапсырма. Есімдіктердің түрлерін (жіктеу, сілтеу, белгісіздік) ажыратып, оларды көрсетілген торларға бөліп жазыңыздар.
Сілтеу есімдіктері (Указательные местоимения) Сілтеу есімдігі сілтеу, нұсқау, көрсету мағынасын білдіреді. Сілтеу есімдіктеріне: бұл, сол, ол, осы, сона, ана, анау, мына, мынау, сонау, осынау, әне, міне деген сөздер жатады. Сұрауы: қай? қайсы? Сұрау есімдіктері (Вопросительные местоимения) Сұрау мағынасын тудыратын негізгі есімдіктер: кім? не? неше? нешінші? нешеу? қай? қандай? қалай? қашан? қанша? Сұрау есімдігі септеліп қолданылады. 354-тапсырма. Сілтеу, сұрау есімдіктерімен сөйлемдер құрастырыңыздар. Ү л г і: Сонау; Сонау көне заманнан бергі келе жатқан халықтың дәстүрлі үй мүлкінің бірі – кілем қазірдің өзінде де маңызын жойған жоқ. Бұлар, солар, аналар, мыналар, қандай?, қанша? кім?, не? қашан? қалай? сол, осы, бұл, анау, мынау, қай? 355-тапсырма. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударып, есімдіктерді түрлеріне қарай (сілтеу, жіктеу) екі бағанаға бөліп жазыңыздар. Это мой дом, а тот его дом. Мы сделали это сами. У меня ничего нет. Все люди гуляют на улице. Кто это? Никто их не видел. Как они проводят свое свободное время? Ты знаешь сам. Возьми это платье, оно идет тебе. У меня ничего нет. Это твое место. 356-тапсырма. Сұраулы сөйлемдердің неше жолмен жасалатынын түсіндіріңіздер. Төмендегі сөйлемдерден сұраулы сөйлемдер жасаңыздар. Мұражайдағы түкті кілемдер ішіндегі ең тамаша түрлері – «арабы» кілем мен «бес кесте» болып саналады. Төсеніш киіздерде қошқар мүйізді оюлардың түрлі көріністері басымырақ кездеседі. 70-жылдары шеберлер шығармашылыққа өзіндік өзгеріс керектігін дәлелдеуге тырысты. Ақырғы он жыл жаңаша өнер мәнерін анықтауда жемісті болды. Суретшілердің көптеген туындылары сырласуға, жеке сөйлесуге арналған. Суретшілер көрерменге – адамзатқа ортақ мәселені жеке сюжет арқылы түсінуге мүмкіндіктер жасайды. 357-тапсырма. Нешінші? қайсысы? деген сұрау есімдіктерін жіктеп және тәуелдеңіздер. Ү л г і: Жіктеу: Мен қаншасыншымын? Тәуелдеу: Менің қаншасыншым?
358-тапсырма. Көп нүктелердің орнына сілтеу есімдіктерін тиісті орындарына қосып жазыңыздар. ............... қонақжайлылық көбінесе ысырапшылдыққа әкелетін сияқты көрінеді............ мыңдаған жылдар бойы адам баласы............... мұзарт шыңдар құпиясын ашуға құмартып келген................. – ержүрек, батыл, мейірімді, әрі төзімді жігіт................. тайпаның адамдары шетінен алғыр, өжет көрінеді................ – оның елінің ежелгі салты, игі салты............... әнді естіп, тату дос, батыл ер болғымыз келеді. Сөйлемдерді толықтыруға керекті сілтеу есімдіктері: Осы, сол, осынау, бұл, сол. 359-тапсырма. Берілген жаңылтпаштан сілтеу, жіктеу есімдіктерін тауып, жаңылтпашты жаттаңыздар. Ол аралда да марал, От екен маралға арал, Бұл аралда да марал. Оттасын аралда марал. 360-тапсырма. Өлең жолдарынан есімдіктерді тауып, олардың түрлерін ажыратыңыздар. Бұл заманда не ғаріп? Өзің шыққан ұлтыңнан, Ақ қалада бөз ғаріп, Басшы қылған жұртыңнан. Жақсыларға айтпаған, – Бұл мінез, бұл құлқыңнан, Асыл шырын сөз ғаріп. Қайтып қарғыс алмайсың. (Асанқайғы) (С.Дөнентаев) Бұл дүние пәнилығын етеді екен, Бір дәурен өтіп, бірі жетеді екен... (Ш.Бөкеев)
11-апта. 31-тәжірибелік сабақ; Грамматика: Өздік, болымсыздық, жалпылау есімдіктері. 361-тапсырма. Еліміздің алғашқы техникалық жоғары оқу орны туралы тарихи деректермен танысып, мағынасын меңгеріп, мәтінді мазмұндаңыздар.
ҚазҰТУ – ғылым, білім ордасы * * * * * Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті – еліміздің алғашқы техникалық жоғары оқу орны. Қ.И.Сәтбаев және ҚазҰТУ Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті – республикада инженерлік білім берудің алғашқы, әрі әлі күнге дейінгі көш бастаушысы. Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-дың іргетасы 1933 жылы, Қазақстанда тұңғыш өнеркәсіп орындарының ашылуымен тұспа-тұс қаланып, ел экономикасы дамуының тарихи кезеңдерімен бірге дамып келеді. Алғашында тау-кен металлургиясы мен тау-кен барлау факультеттерінің базасында ұйымдастырылған Қазақ ұлттық техникалық университеті бүгінде осы салада білім беретін еліміздегі жетекші жоғары оқу орны дәрежесіне дейін өсті. ҚазҰТУ – мыңдаған инженерлер мен Қазақстандағы барлық техникалық жоғары оқу орындарының оқытушыларының іс жүзіндегі анасы іспетті. Университеттің ұлттық техникалық мәртебесі – еліміздің қалыптасуы мен дамуына орасан зор үлес қосқан университет түлектері – көрнекті ғалымдар, педагогтар мен инженерлердің ерен еңбектерінің жемісі. ҚазҰТУ-дың құрылуының 75 жылдығы мемлекетіміздің өміріндегі елеулі мәні бар оқиға. Инженер мамандарды дайындаудың шеберханасы – ҚазҰТУ өзінің 75 жылдық тарихи қызметінің мақсаты мен мазмұнын, Отанымыздың ұлтжанды, техникалық сауатты ұрпағын қалыптастыруға арнап келеді. Халықтың есінде – ҚазТКМИ, ҚазПТИ, ҚазҰТУ болып сақталып қалған Қазақстанның жетекші жоғары оқу орнының тарихы – бұл республикадағы инженерлік білім беру, оның өндірістік өсіп-өркендеуінің даму кезеңдері. Қазақстандағы техникалық білім берудің қарлығашы – ҚазҰТУ-дың республикадағы бірқатар өндіріс салаларының қалыптасуы мен дамуындағы және оларды инженер мамандарымен қамтамасыз етуге сіңірген еңбегін бағаламау мүмкін емес. ҚазҰТУ-дың тарихы – бұл еліміздің мәдениеті мен білімінің, ғылыми-техникалық интеллигенциясының қалыптасуы мен дамуының тарихы. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ – жоғары сапалы, қарқынды білім беру мен ғылыми-инженер мамандарын даярлауда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізіп, еліміздің техникалық жоғары оқу орындарының арасында ғана емес, халықаралық ауқымдағы зор мәртебеге ие жоғары оқу орнына айналды. Жаңа мыңжылдықта Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ өзінің алдына сапалық тұрғыдан жаңа мақсаттар мен міндеттер қояды. Университет дамудың әлемдік білім беру жүйесінде лайықты орынға ие бола алатын жоғары элиталық инженерлік-техникалық университет қалыптастыруға аяқ басқан жаңа кезеңде тұр. Университеттің жаңа даму бағдарламасы – жаңаша ойлау мен білім беру үрдісіндегі жаңаша ізденістер. Университет білім мен ғылымды интеграциялау жолына түсті.
Қ.И.Сәтбаев және Қазақ ұлттық техникалық университеті
Қ.И.Сәтбаев КСР ҒА-ның президенті болып сайланғаннан бастап (1946), сол кездегі Кен металлургия институтын өз қамқорлығына ала бастаған. Ұлы ғалым өз халқына инженер кадрларының ауадай қажет екенін алдын-ала біліп, жергілікті ұлт жастарын аспирантураға қалдырып, оларға жағдай жасауға баса көңіл бөлді. Қазақ кен металлургия институтының Қазақ политехникалық институты болып қайта құрылуына, оның материалдық-техникалық базасының ұлғаюына, жаңа мамандықтардың ашылуына Қ.И.Сәтбаев үлкен көмек көрсетті. Осы жылдары Сәтбаевтың шәкірттері, әрі ізбасарлары академик-ғалымдар Ө.Байқоңыров, Евней Букетов, Ш.Есенов, А.Машанов сияқты тұлғалар қалыптасты. Қ.И.Сәтбаев қазақ жастарының тек қана теориялық білім алып қоймай, оны өндірістегі іс-тәжірибемен дамытып, жақсы маман болып шығуына да ерекше ден қойды. Өндірістік тәжірибеде болған студенттер техникалық мамандықтардың қыр-сырын терең біліп, меңгерумен қатар, қаржы да тауып қайтатын. Қ.И.Сәтбаев болашақ инженер-студенттердің жан-жақтылығына, рухани байлығына, парасаттылығына қарап, ұлттың болашағын елестететін. Міне, бүгінгі таңда Сәтбаев шарапатына бөленген ҚазҰТУ – техникалық білімнің қара шаңырағы, қасиетті білім ордасы атанса, Сәтбаевтың қамқорлығын көрген шәкірттері мемлекет және қоғам қайраткерлері деңгейіне көтерілді. 1999 жылы Қазақ ұлттық техникалық университетіне инженерлік-техникалық мамандар даярлауға сіңірген аса зор еңбегі үшін көрнекті ғалым, академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың есімі берілді. Сөздік: мәртебе – достоинство; престиж; честь; слава; чин; статус парасат – разум; рассудок; здравомыслие; интеллект; смышленность 362-тапсырма. Бірінші мәтін бойынша сұрақ-жауап (сұхбат) құрастырып, оны рөлге бөліп оқыңыздар. Ү л г і: – ҚазҰТУ бүгінде қандай дәрежеге дейін өсті? – Алғашында тау-кен металлургиясы мен тау-кен барлау факультеттерінің базасында ұйымдастырылған ҚазҰТУ бүгінде осы салада білім беретін еліміздегі жетекші жоғары оқу орны дәрежесіне дейін өсті. 363-тапсырма. Екінші мәтінге жоспар құрып, өз білетіндеріңізбен толықтырып, мазмұндаңыздар. 364-тапсырма. Мәтіндерден есімдіктерді тіркескен сөздерімен бірге теріп жазып, олардың түрлерін ажыратыңыздар. 365-тапсырма. Сөйлемдерден жалпылау есімдіктерін тауып, олардың астын сызыңыздар. Қасым хан бүкіл қазақ халқын біріктіру арқылы үлкен әскери күшке ие болды. Жалпы бізде белгісіз солдаттар жоқ, барлығының бар аты, туған жылы. Бұл оның бүкіл қазақ халқының тағдырына қатысты ірі оқиғалардың ортасында жүргенінің айғағы. Ол тек Ұлы жүздің ғана ру басы, төбе биі болып қоймай, барлық қазақ елінің саяси, мемлекеттік қайраткері дәрежесіне көтерілген адам. Ол көне дәуірдегі түркінің әлемдік картасын жасап, түркі дүниесінің ежелгі шаһарларын, елді мекендерін түгел дерлік көрсетеді.
Өздік, болымсыздық, жалпылау есімдіктері Өздік есімдіктері (Возвратные местоимения) Өздік есімдігіне өз деген есімдік, оның тәуелденген түрлері жатады: өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өздерің, өздеріңіз, өздері. Болымсыздық есімдіктері (Отрицательные местоимения) Болымсыздық мағынаны білдіретін есімдіктің түрі болымсыздық есімдік деп аталады. Болымсыздық есімдіктерге еш деген тілдік нұсқа арқылы сұрау есімдіктерінен және басқа да сөздерден жасалған есімдіктер жатады: ешкім, ештеме, ешқашан, ешқайда, ешқайдан, ешқайсысы, ешбір, дәнеңе, дәнеме.
Жалпылау есімдіктері (Обобщающие местоимения) Жалпылау есімдіктері жалпылау мағынасын білдіреді. Жалпылау есімдіктеріне: бәрі, бар, барлық, күллі, бүкіл, барша, түгел деген сөздер жатады. 366-тапсырма. Өзі, бәрі, ешкім есімдіктерін септеңіздер. Ү л г і: Ешнәрсе: ешнәрсе+нің, ешнәрсе+ге, ешнәрсе+ні, ешнәрсе+де, ешнәрсе+ден, ешнәрсе+мен. 367-тапсырма. Төмендегі есімдіктерді пайдаланып, олармен сөйлемдер құрастырыңыздар Өзінің, өзі, өздеріңіз, барлық, түгелімен, ештеңе, ешқандай, ешқайсысы, өзімнің, өздерімен. 368-тапсырма. Өздік есімдігін тауып, оларды сөз құрамына талдаңыздар. Ү л г і: Өзіміздің: «Өз» – сөздің түбірі; «іміз» – ортақ тәуелденудің І жағының жалғауы (Біздің өзіміз); «дің» – ілік септігінің жалғауы. Өзім – тәңірі табынамын өзіме, Бұзушы да, түзеуші де өзіммін, Сөзім – құран, бағынамын сөзіме! Енді, ескілік, келдің өлер кезіңе! (М.Жұмабаев) 369-тапсырма. Тәуелдену формасында тұрған өздік есімдіктерімен сөз тіркестерін жасап, көрсетілген жолдарға жазыңыздар.
3. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
6. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 7. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 8. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
370-тапсырма. Ұлағатты сөздерден есімдіктерді тауып, олардың түрлерін ажыратыңыздар. Ешқашан жаңылмайтын адамдар бар, өйткені олардың ешнәрсе істеуге мойны жар бермейді. (И.Гете) * * * * * Өзіне-өзі ғашық болушылық, бұл – адамның үлкен соры. Бұл ең алдымен өзімшілдікті, өзімшілдік – күншілдікті туғызады. Ешбір өнерді құрғақ тілек, құрғақ бұйрық туғызбайды. (М.Әуезов) * * * * * Ештеңе де өзінен-өзі, ерік-жігерсіз, құрбандық пен еңбексіз істелмейді. Адам еркі, тек қана берік адамның еркі – ғаламат күш. (А.М.Герцен) * * * * * Егер ақылыңыз дұрыс жұмыс істесін десеңіз, өз деміңізді бақылап отырыңыз. (Рене Декарт) * * * * * Білімге құмартып, кітапты бүкіл жан дүниеңмен сүй. Ол сенің ең жақсы досың ғана емес, өміріңнің ақырына дейін сенімді серігің де. (М.А.Шолохов) 371-тапсырма. Ешқашан болымсыздық есімдігі төмендегі сөз тіркестерінің қайсысымен мағыналық сөз тіркестерін жасай алады? Сөз тіркестерін көрсетілген жолдарға жазыңыздар. Ү л г і: Ешқашан келіспейді.
сөйлей алды 4. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ән айтты 5. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ оны жеңбейді 6. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ білмей кетті 7. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 372-тапсырма. Төмендегі өлең жолдарын мағынасына қарай іріктеп, тиісті сөз тіркестерімен сәйкестендіріп, көрсетілген жолдарға толтырыңыздар.
бәрін біл 1. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ арың бұл 2. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ . құрметте 3. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ тұр бетте 4. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
373-тапсырма. Көп нүктелердің орнына жалпылау есімдіктерін қосып жазыңыздар. Біздің заман шыққан күндей жайнайды,............... әлемге алтын нұрын түсіріп (Ж.С.). Беріліп............... ынтамен,............... халық сеніп тұр (Ж.С.). Осы жазған............... сөзден, Байқалынар............... шыны (А.). Абай................ сөзді түгел айтып болсын дегендей, үндеген жоқ (М.Ә.)................... осы................. қауымның қайғысын Абайға өзгеше терең түсіндірді (М.Ә.). Жылы менен суықтың............... көріп, Қайран көңіл қайыспай қайрат етті (Абай). Керімбаланың ашықтығын, еркелігін............... жастар ұнатқан еді. (М.Әуезов). Сөйлемдерді толықтыруға керекті есімдіктер: Бар, барлық, күллі, барша, түгел, баршасы, бәрін. 374-тапсырма. Сөйлемдерден болымсыздық есімдіктерін тіркескен сөдерімен бірге теріп жазыңыздар. Маркшейдерлік жұмыстарды атқару кезінде ешкім ешқайда алаңдамауы керек. Дүниеде ешқандай міні жоқ ешкімді таппайсың. Жер астында атқарылатын жұмыстың маңынан ешкімді көре алмадық. Кен қорының пайдалы бөлігін айырып алуға ешбір қаржы бөлінбеген. Каретканың жүріс құрылысының үстіне ештеңе орнатылмапты. 375-тапсырма. Қарамен терілген есімдіктердің түрлерін анықтап, оларды әр бағанаға бөліп жазыңыздар. ... Май тамызса тілінен, Ағаң менен апаң сөзі, Еш адамға сенбеске. Барлық сөзге тұра ала ма? * * * * * Ескермей ешбір нәрсе жүруші едім, Бар ма екен қасірет-қапа шығар күні. * * * * * Жиылған ағайынға отырғаның, Біреудің бақ-даулетін қызық көріп. * * * * * Жел соқса, құйын құйса, жылжи беру, Мынау қырда қазақ тұр Болғандай табан тірер ешнәрсе жоқ. Бастарында азап тұр. * * * * * Бәрі баймен бағалас, сөзі бір боп, Би, болыс, бара алмаймыз ауылнайға. * * * * * Кейбіреулер жазады «қу өмір» деп, Тұрағы жоқ, алдамшы, «су өмір» деп. 376-тапсырма. Мақал-мәтелдерден өздік есімдіктерін табыңыздар. Олардың мағынасын түсініп, есте сақтаңыздар. 1. Кісі елінде күркірегенше, өз еліңде дүркіре. 2. Өз үйім – өлең төсегім. 3. Отанға опасыздық еткенің – өз түбіңе жеткенің. 4. Өз басыңды дауға берсең де, Жолдасыңды жауға берме. 5. Қорқақ өзінің көлеңкесінен де қорқады. 377-тапсырма. Сөйлемдерден жалпылау есімдіктерін табыңыздар. 1. Мәжіліске қатысқандардың барлығы да жоғары білікті мамандар болды. 2. Студенттер түгел келсе, мына жұмысты тез бітірер едік. 3. Бар ойы – өлең айтып, ән салайық. 4. Түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы би. (Мақал). 5. Біріңді, қазақ, бірің дос. Көрмесең, істің бәрі бос... (Абай). 6. Өнер біткеннің бәріне жаратылысынан бейім адамның болуы шындыққа сыймайды. (әл-Фараби). 7. Біз барлық күш-ж
|
кейбіреу 3. .............................................................
Ү л г і: Өзіңнің үйің. Өзің жазған кітапты оқыдым.
1. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
уақытын бөледі 1. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
мұңын айтпас 2. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
өзімен келіспейді 3. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
