Тұрсынхан Әбдірахманова

(1921-2003)

Қазақ КСР халық ақыны, Қазақ КСР Халық жазушысы, Қазақ КСР Ғылым академиясының Ш.Уәлиханов атындағы сыйлығының, «Парасат» орденінің лауреаты, Қазақстан Республикасы Гуманитарлық ғылымдар академиясының толық мүшесі.

Әбдірахманова Тұрсынхан 1921 жылы 5-қарашада қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Жарма ауданына қарасты «Бөке» деген кеніште туған.

1959 жылы «Ән» деген атпен тұңғыш жинағы жарық көрді. Содан бері қырыққа жуық жыр жинағы оқырманға ұсынылды. Олардың біразы орыс тіліне аударылып, жеке кітап болып шықты, кейбір өлеңдері чех, неміс, ағылшын, испан, француз, араб, корей, және басқа шетел тілдеріне аударылды.

«Өзім туралы» атты өлеңінде Қасым дәстүрін жалғастыра білген ол Аманжолов тәрізді өзі туралы толық мағлұмат бере білді. «Ән», «Ән әсері», «Ән қанатында», «Күй», «Мақпал әні», «Өлеңім», «Азығым» сынды өлеңдерінде өнерді жоғары дәріптеген ақынның «Тоңсам, өлең жазамын да, Қызуына жылынам. Күйсем, желпіп тағы өлеңмен, Сая табам, суынамын» дей отырып, өлеңге жоғары талап қойғанына өз шығармалары мысал.

«Адамдық», «Сұлулық», «Адам», «Қол», «Еңбек» атты өлеңдерінде адалдық пен адамдықты қатар ұстана отырып, «Дүниеге мені әкелген Еңбек сен – ғазиз анамсың» деп тек қана еңбекпен шыныққан адам ғана сұлу болады деген тұжырым жасайды. Адамдықты әрбір адамның борышы деп түсінген ол «Жер басып әркім жүреді, бірақ адаммын, Дегейсің, адам қалпыңды биік сақтасаң» деп түйіндейді.

Ақын лирикасынан үлкен орын алатын – туған жер туралы өлеңдер. Өзінің туған жеріндегі Бөке өзені туралы «Өзі шағын, суы мол, толқыны асау Мен кішкентай Бөкеме тартып туғам» дейтін ақын әрбір жердің өзіндік ерекшелігіне баса көңіл аударады. Туған жердің тасын да, суын да «Туған жер», «Бөке өзені», «Қатпас бұлақ», «Жылқыасқан» сынды өлеңдерінде жырлаған ол бір өңірден шығып, Қазақстанның түпкір-түпкірін жырға қосты. «Семейге» атты өлеңінде «Ақ Ертіс, әсем екен жағаң бүгін Төгілген қалың жыныс қолаң бұрым» десе, Шыңғыстауды «Ырыс-бақ ұялаған құтты қоныс» деп бейнелейді. «Шу өзенінде» ағыны қатты өзенді «Екпініменен лықсытып, Кетердей тауды еңсеріп» деп бейнелесе, «Ақ Еділде» «Қырың құт, баурайың бақ Еділ, Халықтың ырысы дер едім» дейді. Сұлу Көкшеге өлең арнамаған ақын жоқтың қасы. Тұрсынхан да «Көкше» атты өлеңінде «Түкті кілем тоқып шебер табиғат, Оқжетпестің етегіне жайғандай» деп бейнеледі. Осындай «Сырдария», «Қызылорда», «Шиелі», «Жаңақорған», сынды жекелеген жерлерге арналған өлеңдер жинақтала келіп, Отан, Қазақстан, өлке деген ұғымға ұласты. «Еңбек күйін шырқап, билеп тұр толқып, Біздің жомарт, астықты тың өлкеміз» деп Отанға миллиард пұт астық тапсырған Қазақстанның ен байлығын еңбектің нәтижесімен көрсеткен ақынның туған жер туралы өлеңдерінен асқақ сезімі анық байқалады.

Ол бірсыпыра өлеңдерін туған жерге арнаса, енді бірсыпыра өлеңдерін жекелеген адамдарға арнады. «Өзіңсің поэзия Гималайы» (Ілиясқа), «Сәбит ағамен сырласу», «Мәншүк», «Мұхтар ағаға», «Буыржан ағаға», «Ақын» (Ілиясқа), «Шолпан», тағы басқа өлеңдері арнау өлеңдердің қатарын толықтырады.

Оның «Менің ғажап кеңпейіл байтақ жұртым», «Көрші хақы», «Дәм»,» Тұз», «От», «Құдайы қонақ», «Базарлық» өлеңдерін – этногрфиялық өлеңдер деп айтуға негіз бар. Себебі, осы аталған жырларында ақын қазақ халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрінен хабар бере отырып, ұлттық ерекшеліктерін «Бұл қазақ деп тани бер кезіксеңіз, Мол дастархан, кең пейіл тірлік барға» деп көрсете білген.

«Достық лебіз», «Қарақұм», «Қара теңізге», «Кипарис», «Кавказ шыңы», «Магнолия», «Бестау», «Машук», «Армысың, ақын Сильваның елі», «Сәлем, саған Ферғана», «Тақия», «Сәлем өзбек қызына», «Самарқан», «Он екі ару қаласы», «Ұлы Петр шыңы», «Эстондықтар», «Музей қала», «Кактустер», «Армысың, Бағдат», тағы басқа өлеңдері қазақ поэзиясындағы достық туралы өлеңдердің қатарын толықтырады. Ақын бұл өлеңдерінде өзі жүрген жерлерді жырға қоса отырып, достық қарым-қатынас пен бейбіт өмірді жырлады.

Шағын лирикаларын оқиғаға құра білген ақынның «Әсем», «Мамам бәрін біледі», «Суретші», «Аяды», «Аулада» және басқа өлеңдері қазақ балладасының қатарын толықтырары даусыз. «Ешкіөлмес», «Партизан әйел туралы балладалары» – қазақ балладасының жақсы үлгілері. «Ешкіөлместе» Талдықорған облысындағы Ешкіөлмес тауының не себепті солай аталатындығына қанықсақ, «Партизан әйел туралы балладасынан» партизан ана мен ез ұлы арасындағы оқиғаға кезігеміз.

Ақын поэзиясынан мысал өлеңдер де орын алады. «Құзғын мен бұлбұл» атты мысалында құзғынға жалпақтаған жапалақтар мен бұлбұлдың өмірі арқылы адамдар арасындағы бақталастықты сынады.

Оның поэзиясынан үлкен орын алатын – ғибрат өлеңдер. Ақын өмір жайындағы ұстанымдары мен тұжырымдарын «Ақымақтар арасында Ақыл сөйлеп ары қалмас. Жүрегіңді зар жайласа, Жеген балдың дәмі болмас» деп өсиет ретінде жеткізуде табысқа жетті.

«Қазақ қызы» (кейін «Дала қызы» деп жарияланды), «Коммунист туралы толғау», «Обал, сауап, борыш», «Ірілік пен тірілік», «Бір үзім нан», «Саясат туралы толғау» сынды толғаулары қазақ поэзиясындағы толғау жанрын байытты деп айтуға болады. «Қазақ қызы» поэмасында «Бір сырлы, сегіз қырлы құдіретті, Жеткізіп айта алар ма қыз қадірін» дей отырып, қазақ халқының арғы-бергі тарихына көз жүгіртті. Мамыр, Еңлік, Баян, Айғыз аналардан бастап, Қазан төңкерісінен кейінгі Ыбырай мектебінен білім алған қазақтың тұңғыш оқымысты қызы Нәзипа, ақын Шолпан Иманбаева, тұңғыш Нарком Нағима Арыққызы, әнші Майра мен Күләш, күйші Дина, биші Шара, Қазақстан Парламентін жиырма жыл басқарған Шекер апай, Кеңес одағының батырлары Мәншүк пен Әлия, ақын Мәриям Хакімжанова, әнші Бибігүл, қылқалам шебері Гүлфайруз сынды нақты кейіпкерлер арқылы қазақ қыздарының жеткен биігін көркем бейнеледі.

«Коммунист туралы толғаудан» жетпіс жылдан аса өмір сүрген коммунистік партия мен оның мүшелері туралы толық мағлұмат алуға болады. Келесі толғауларында обал, сауап, борыш пен ірілік, тірілік туралы да жақсы ой тастады.

Ақын поэмаларының негізгі ерекшелігінің бірі – тарихилық. Ол негізінен жекелеген кейіпкерлер өмірі мен қазақ тарихынан хабар беруден байқалады. Осы тұрғыда «1932», «Елім-ай» атты түрі жағынан публицистикалық поэмаларын атауға болады. «1932» атты поэмасында ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы жан түршігер атышулы ашаршылыққа жан бітіреді. Ақын қазақтың кең сахара даласынан көр бұйырмай көмусіз қалған үш миллион жанға ескерткіш салу керектігін баса айтты.

«Елім-ай» поэмасында да қазақ халқының ХХ ғасырдағы тарихи оқиғаларына кездесеміз. Кешегі Қабанбай, Бөгембай, Махамбет, Саурық сынды батырлардың найзаның ұшымен қорғаған кең байтақ жерінің патша ағзамның «кесіп ал да, билей бер» саясатына ұшырағаны ащы болса да шындық. «Жеріңнің шұрайлысын бөліп беріп, Бағындың, басыңды иіп барша заңға» дей келіп қазақтың Ресейге қосылғанынан бергі уақыттан хабар береді. Мұнда бірінші дүние жүзілік соғыста қазақтарды окоп қазуға алғандығы, Голощекиннің «Кіші Октябрь» жасауы, алаш зиялыларын жаппай қыру, Кеңес өкіметіне қызмет еткен Тұрар Рысқұлов сынды азаматтардың да Сталиндік жаппай қырғыннан аман қалмауы, Карлаг, Алжир, Гулактағы түрме мен лагерлердің талай жанның түбіне жеткені, жер қойнауын қазбалағандардың экологияны бүлдіруі, Бауыржан Момышұлы мен Қасым Қайсеновтың ерлігі бағаламай, батыр атағын бермеуі, кеңестік дәуірдің ата-баба зиратын бұзып тегістеуі (Мәшһүр Жүсіп), қазақ мектептерінің жойылуы, тың жерді игереміз деп жердің эрозияға ұшырауы, ядролық қоқыс пен озон, космодром, полигонның қазақтың жері мен еліне шаш-етектен алып келген зияны, Желтоқсан оқиғасы, тәуелсіздік тұсындағы Еуропаға еліктеген жастардың әдет-ғұрыпты ұмыта бастауы, арды аяқ асты етуі, көкек аналар мен тастанды балалардың көбеюі – бәрі де қамтылған. Аты аталған тарихи оқиғалар мен бүгінгі күннің кезек күттірмес мәселелерінің бәрін де ақын үлкен азаматтық үнмен жырлай білді.

«Сыр» атты поэмасында Ауатком хатшысы Толымжан мен Ақан өкіл арасындағы бір сәттік оқиғадан екі балалы Ақанның жас қыздың басын әлекке салмақ болған арам пиғылын әдемі бейнелесе, «Анар» атты поэмасында «О, жарандар, қараңдар, тас жылайды, Тас жылайды аһ ұрып, жас бұлайды» деп бастап, Қырым еліндегі бір аңызды тірілтті. «Ақ алмасты мұқалтқан меңіреу тас, Ақ тарыдай иленіп, жаншылады» дей отырып, оның сырын ашу үшін шегініс жасайды. Қара тасты зар илеткен өнерінің арқасында бостандығынан айрылып құл болып жүрген шебер Омар да еркіндік алады. Осылайша, ақын Қырымдағы хан сарайы Бақшасарайдың құпиясын ашады. Аңызға құрылған поэманың бірі – «Қызкөл». Мұнда ақын Есіккөлге ұқсайтын Кавказдың Рица көлінің тарихынан хабар береді.

«Қаракер» поэмасы Нарботаның «Шапса – құс, Жортса – бөкен, Желсе – мая» Қаракеріне арналған. Автор қазақтың жүйрікті союға болмайды дегенін талай бәйгеден жүлдені шаппай алған атақты жүйріктің қартайған шағымен көрсетеді. Кезінде «Қара пері» атанған жүйріктің аяғына қан түсіп, тісі тозып, жемнен қалған сәтіне кезігеміз. Ол бір-ақ рет берілетін өмірде намысқа тырысып бағу керектігін жүйріктің соңғы сәтімен бейнелей білді.

«Екі кездесуде» Алтай мен Тәтібайдың екі рет кездесуінен үлкен қорытынды жасайды. Оның біріншісі – Тәтібайдың діні қатты қатыгездігін, екіншісі – «Таспен ұрғанды аспен ұрған» Алтайдың үлкен адамгершілік иесі екенін танытады. Кешегі ауыр да қасіретті күн мен бүгінгі бейбіт өмірді салыстыра сөз еткен ақын ел өмірін параллелизм арқылы бейнелей білген.

«Ілияс – пір тұтарым, Қасым – ағам, Қалайша бұрқақтамай басыла алам», – дейтін ақын қыз Ілияс Жансүгіров пен Қасым Аманжоловтың поэзиясын зерттеу нысанына алып, 1964 жылы «Ілияс Жансүгіровтың лирикасы» атты тақырыпта кандидаттық, 1981 жылы «Қасым Аманжоловтың поэтикасы» атты тақырыпта докторлық диссертация қоғады.

Ақын, ғалым, әнші Тұрсынхан Әбдірахманова – қазақ әдебиеті мен әдебиеттану ғылымында өзіндік орны бар қаламгер. Оның қаламынан туған көңіл-күй, табиғат, махаббат, азаматтық лирикалары мен эпикалық поэмаларының құндылығы өз заманындағы аса зәру мәселелерді дер шағында жырға қосуынан байқалады. Ақынның өзі өмір сүрген дәуір материалдарын іріктей отырып жырға қосқанына лирикалық, эпикалық шығармалары мысал. Ақын поэзиясымен бірге әдебиеттану ғылымының талап-тілектеріне сай жазылған зерттеулерінің де ғұмырлы екені анық.

 

Әзілхан Нұршайықов

(1922 жылы туған)

Қазақтың танымал прозашысы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстанның Халық жазушысы. А.Фадеев атындағы Ресей жазушылары сыйлығының лауреаты, II дәрежелі Даңқ, «Құрмет Белгісі», Халықтар достығы және II дережелі Отан соғысы ордендерімен, «Жауынгерлік еңбегі үшін», «Батырлығы үшін», «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысыңда Германияны жеңгені үшін», «Тың және тыңайған жерлерді игергені үшін» медальдарымен, 3 мәрте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасымен марапатталған (1962,1972,1982).

1922 жылы 15-желтоқсанда қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Жарма ауданында, Келінсүйегі деген жерде туған. Болашақ жазушының әке-шешесі сегіз жасында ата қонысынан көшіп, жаңадан ұйымдасқан «Ақбұзау» колхозына келіп мүше болып кіреді. Осы жерде оқуға барып, жеті жылдық мектеп бітірген. Ауылдағы орталау мектепті бітіргеннен кейін, Алматыдағы Тау-кен институтының жұмысшы факультетінде, Семейдегі Абай атындағы қазақ педагогикалық училищесінде, одан кейін педагогикалық институтында оқыды. 1941-1945жылдары Қызыл Армия қатарында қызмет етіп, Ұлы Отан соғысына қатысқан.

Әдебиетке талабы барын көрсеткен жас Семейдегі Абай атындағы Қазақ педагогикалық училищесіне оқуға түсіп, одан кейін сондағы Н.К.Крупская атындағы институтта сырттай оқи жүріп, Жарма ауданындағы «Қызыл жұлдыз» орталау мектебінде мұғалім болады.

Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін он тоғыз жасында 1941 жылы армия қатарына шақырылады. Алғашында 100-қазақ дербес атқыштар бригадасының құрамында зеңбірек командирі болған Ә.Нұршайықов Калинин, II Прибалтика, I және II Беларусь майдандарында неміс фашистерімен шайқасты. Сол кездегі өлендері, әскери әңгімелері мен очерктері майдандық, республикалық және облыстық газет беттерінде жиі басылып тұрды.

Бір рет жау танкісі бес зеңбірекшіні опат қылып, сол шайқаста зеңбірек көздеушісі Әділхан Құсайынов екеуі ғана тірі қалады. Екі көзінен бірдей айрылған соғыс ардагері Әділхан Құсайыновқа жазушы өзінің «Махаббат жыры» (1964) деген алғашқы повесін арнады.

Соғыстан кейін «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газеті редакциясында қызмет істеді. Әр жылдары осы газетте істеген еңбек өтілі – он жеті жыл. Әуелі әдеби қызметкер болып бастаған ол жауапты хатшының орынбасары, бөлім меңгерушісі, облыстағы меншікті тілші, редактордың орынбасары міндеттерін атқарды. Бұдан кейін Павлодар облыстық «Қызыл ту» газетінің редакторы (1953-1956 жылдары) республикалық «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы (1963-1965 жылдары) қызметтерінде болған.

«Социалистік Қазақстан» газетінде жұмыс істеп жүрген Ә.Нұршайықов 1968 жылы жаңадан ашылған Қазақ Совет энциклопедиясына қызметке жіберілді. Бұл жерде жазушы тіл, әдебиет және фольклор редакциясының меңгерушісі болып бес жыл істеген. Энциклопедияның алғашқы томдарын шығаруға қатысқан. Авторлардың жүздеген мақалаларын өңдеп, жөндеп, өзі жүзге тарта энциклопедиялық мақалалар жазған.

Кейін М.О.Әуезов атындағы Әдебиет пен өнер институтының театр бөліміне кіші ғылыми қызметкер болып қызметке ауысады. «Қазақ театр тарихының» I томын жазуға қатысады. 1979 жылдан бері бірыңғай шығармашылық жұмыста.

Ә.Нұршайықов он төрт жасынан бастап өлең жазуға ден қойған. Алғашқы өлеңдері мен мақалалары Жарма аудандық «Социалистік еңбек», Семей облыстық «Екпінді» және республикалық «Пионер» (кейіннен «Октябрь балалары»), «Лениншіл жас» газеттерінде, сол сияқты «Пионер» журналында жарияланып тұрды.

Ә.Нұршайықовтың көлемді очерктерінің бірі «По дорогам Казахстана» деген атпен «Дружба народов» журналының 1956 жылғы 11-санында жарияланды. Қазақстан Жазушылар одағының сол кездегі бірінші хатшысы Ғабит Мүсірепов осы очеркті оқығаннан кейін Ә.Нұршайықовты Жазушылар Одағының мүшелігіне қабылдатады (1957).

Жазушының алғашқы кітаптары – «Алыстағы ауданда» (1956), «Тың астығы» (1958), «Ертіс жағасында» (1959) және «Жомарт өлке» (1960) атты жинақтары. Бұл төрт кітапты да әдеби сын мен қалың оқырман қауым жоғары бағалап қарсы алды.

Алпысыншы жылдардан бастап біржола көркем прозаға ауысты. Жиырмадан астам кітабы шыққан. Олардың басты-бастылары – «Махаббат, жыры» (повестер, 1964), «Алтын соқпақ» (1967), «Батырдың өмірі» (1969), «Тоғыз толғау» (1977), «Автопортрет» (әдеби портреттер, 1977), «Махаббат қызық мол жылдар» (1970) романы және «Ақиқат пен аңыз» (1976) роман-диалогы, «Екі естелік» (1985), «Жамбылға хат» атты әскери естеліктері (1996), т.б. Бұл туындылардың бірқатары «Жазушы» баспасынан бірнеше дүркін орыс тілінде де басылып шықты. Мәселен «Песня любви» (1965, 1975, 1982); Мәскеудің «Советский писатель» баспасынан «Истина и легенда» (1980) және «Дорогой памяти» (1985) кітаптары жарық көрді. «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогы украин («Дніпро», 1984) және чех (1985) тілдеріне аударылып, жарияланды. Жеке шығармалары қырғыз, өзбек, тәжік, молдован, татар, якут тілдеріне аударылған. 1980 жылы «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогы үшін Қазақ КСР-інің Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағы берілді.

И.Буниннің шығармаларын, М.Шолоховтың «Адам тағдыры», П.Павленконың «Жарияланбаған хат» әңгімелерін, А.Якобсонның «Қорқау» пьесасын және басқа туындыларды казақшалады.

Ә.Нұршайықовтың есімін жазушы ретінде Қазақстан жұртшылығына ерекше танытқан шығармасы «Махаббат, қызық мол жылдар» (1970) романы болды. Ол көркемдік мазмұны сюжеті мен образдар жүйесі орындалу жағынан оқырман назарын аударды. Романда көтерілген адамгершілік, адал махаббат, кіршіксіз достық, ар-инабат, ұлттық салт пен сана тәрбиесі оқырманға эстетикалық тұрғыдан әсер етті. 52 400 данамен шыққан бұл кітап оқырманға жетпей қалып, жұртшылық «Жазушы» баспасы мен республикалық баспасөз комитетіне үсті-үстіне хаттар жазып, мол тиражбен қайтадан басып шығаруды талап етті. Бұл тілекті орындау үшін баспа араға жыл салып, ол кітапты 1972 жылы 60 000 дана тиражбен екінші рет басып шығарды. 1973 жылы орыс тіліне аударылып, 100 000 дана тиражбен және жарияланды. Орыс, қазақ тілдерінде роман одан кейін де басылып шықты.

Әзілхан Нұршайықовтың романының бас кейіпкері – Ұлы Отан соғысының қан майданынан оралып, университет босағасын жаңа аттаған жауынгер Ербол Есенов. Ол – өмірге ғашық романтикалық сезімнің адамы. Блиндажға түскен снарядты құшақтап, сыртқа ала жүгірген жауынгердің бұл әрекеті – нағыз батырлық. Ол университетте Меңтай есімді қызға ғашық болады. Меңтай арудың ақ свитеріне байқаусыздан сыя төгіп алған ол қатты қысылады. Романдағы үлкен оқиғаның басталуына себепші осы болмашы деталь арқылы жігіттің қызға деген нәзік сезімі және Меңтайдың биязы ұстамдылығы мен сүйкімділігі ашылады. Сыя төгілгенде үн шығармай, ештеңе болмағандай, артына бұрылып, Ерболдың алдына басқа сыя сауыт қояды. Студент қыздардың келемежіне де қымсынбайды. Жер боп жүрген Ерболға ләм демей, ақыры свитерін сыя түскен бояуға бояп алады. Адамгершілік қасиет Меңтайдан да, Меңтайдың қасындағы Ерболдың да жан сүйсінер жақсы істерінен көрінеді.

Екі жастың махаббатына куәгер достарының тағдырлары да оқырманды жетелеп отырады. Меңтайынан айрылып, мұратына жетпесе де, Ербол шын бақытын табады. Өйткені ол өмірдің мәні махаббат пен достықта екендігін түсінеді. Махаббат туралы осы романның мазмұны «адам деген атыңды ақырына дейін ақта» дейтін үлкен қорытынды жасайды, көкірегіңе қонымды етіп жеткізеді, азғана хикаядан зор мән, мазмұн табады.

Ә.Нұршайықовтың оқырмандар назарын аударған көрнекті шығармасының қатарында «Ақиқат пен аңыз» атты роман-диалогын айтуға болады. Шығарманың бас кейіпкері – қазақтың атақты батыр ұлы, жазушы Бауыржан Момышұлы. Бұл кітапқа дейін-ақ Бауыржан бейнесі А.Бектің «Волокалам тас жолы», Б.Момышұлының «Москва үшін шайқас» романдарында ашылып, жан-жақты суреттелген болатын. Енді осы көрнекті шығармалардан кейін жазылған бұл туындыда батыр бейнесін жаңа қырынан ашу мүмкіндігі шектеулі еді. Бірақ соған қарамастан, «Ақиқат пен аңыз» оқырмандар тарапынан үлкен сұранысқа ие болып, қазақ әдебиетінің тарихында белгілі бір орынды иеленді деп айтуға болады. Алдыңғы айтылған екі туындыға қарағанда, бұнда батыр Бауыржанның көптеген адами қырлары, оқиға суреттеріп отырған кезеңдегі жекелеген шындықтар ашылған, қызықты фактілер де келтіріліп отырады.

Неміс-фашистері өздерінің бар күш-қуатымен Москваға төніп келіп, кескілескен қатты ұрыстар болып жатқан уақытта Қызыл Армияның орталық командованиесінен ұлты орыс емес командирлерді шұғыл Москваға шақыртқан бұйрық келіп түседі. Бұның өзі – осынау сын сағатта орыстан басқа ұлттарға сенімсіздік көрсеткендей әсер ететін, шешілуі қиын жағдай. Майдан шебінде тұрған Дарно селосына жиналған командирлер бұл пәрменнің мәнісіне түсіне алмай, дағдарысып қалады. Міне, осындай шиеленіскен ауыр ахуалды ыдырату үшін бұл іске бел шешіп кіріскен белсенділердің ең басында Бауыржан Момышұлы тұрады. Ол Москвадағы орталық штабта отырғандармен тікелей сөйлесіп, соғыс қызып жатқан және астанаға қауп төніп тұрған осынау қысылшаң шақта мұндай мәселенің көтерілуінің өзі мүлде орынсыз екендігін дәлелдейді. Осынау пікірлер жекпе-жегінде Бауыржан өзінің тек қолма қол ұрыста ғана емес, сөзбен тайталасуға тура келетін шешуші сәттерде де батыр екендігін көрсетеді. Шені жоғары командирлермен келіссөзге барып, сын сағатта ұлттық тұрғыдан жікке бөлудің кері әсері бар екенін тайсалмай дәлелдеп шығуы Бауыржан батырдың тағы бір қырын ойының ұшқырлығын, өжеттігін ашады. Қиын келіссөз барысында Москвалық бастықтардың өз райынан қалай қайтқандығы романда психологиялық тартыстар арқылы берілген. Аталған роман-диалогте басқа да қызықты ситуациялар аз емес.

Жазушының оқырман назарын аударған тағы бір шығармасы – 1985 жылы «Жалын» баспасынан жарық көрген «Екі естелік» кітабы. Ол – қазақ әдебиетінің классиктері Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқанов жайындағы естеліктер жинағы еді. «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланған мақаласында филология ғылымының докторы Б. Майтанов: «Бұл кітап – М. Әуезов пен С. Мұқановқа сөзден соғылған ескерткіш» деп атады.

Жалпы Ә.Нұршайықов естелік жанрында өнімді қызмет етіп келе жатқан жазушылар қатарынан саналады.

Жекелеген шығармалары қырғыз, өзбек, тәжік, молдаван, татар, саха (якут) тілдерінде басылған.

Жазушының Бауыржан Момышұлы туралы жазған «Аңыз адам» деген радио-пьесасы, М. Әуезов туралы орыс, қазақ тілдерінде айтқан естеліктері мен басқа да бірсыпыра сөйлеген сөздері («Баубектің жүрегі», «Абай туралы сөз», «Автопортрет», «Сен менің жүрегімдесің, Армения», т.б.) Қазақ радиосының алтын қорына қабылданған. Сол сияқты радиодан жазылып алынған сексеннен астам магнитофон таспалары және жиырмаға жуық бейне таспа жазушының өз архивінде сақтаулы.