ЗАКЛЮЧЭННЕ

Перыяд знаходжання ў Рэчы Паспалітай быў у гісторыі беларускіх зя-мель няпростым часам. У пачатку XVII ст. для гэтай дзяржавы і яе народа складвалася нядрэнная перспектыва. Эканоміка беларускіх зямель зна-ходзілася на ўздыме; ішло актыўнае засваенне фальварковай сістэмы, у цэ-лым было завершана фарміраванне сеткі гарадскіх пасяленняў. Актыўна развіваліся рамяство і гандаль.

К канцу папярэдняга, XVI ст., пануючаму саслоўю Вялікага княства Літоўскага ўдалося не толькі дабіцца аслаблення каралеўскай улады і ўма-цавання ўласных палітычных пазіцый, але і захаваць для дзяржавы рэшткі самастойнасці і фактычна нейтралізаваць найболыд непрымальныя пала-жэнні Люблінскай уніі 1569 г. Гэта выявілася ў стварэнні ў 1581 г. асобнай вышэйшай судовай інстанцыі Вялікага Княства - Галоўнага трыбунала, у прыняцці ў 1588 г. III Статута, які разглядаў ВКЛ фактычна як самастой-ную дзяржаву са сваёй тэрыторыяй, войскам, фінансамі. Важным для заха-вання спрыяльных умоў фарміравання беларускага этнасу было тое, што за старабеларускай мовай пакідаўся статус афіцыйнай.

У той жа час аб'яднанне з Каронай Польскай дазволіла Вялікаму княст-ву Л ітоўскаму істотна ўмацаваць свае пазіцыі на міжнароднай арэне, выйсці пераможцам у Лівонскай вайне і нават перайсці да наступальных дзеянняў. Кіраўніцтва краіны ў асобе караля і вялікага князя Жыгімонта Вазы вынош-вала грандыёзныя знешнепалітычныя планы, што выявілася ў прэтэнзіях не толькі на страчаны ў пачатку XVI ст. Смаленск, але таксама на маскоўскі прастол і шведскую спадчыну. Аднак пры гэтым эканамічныя і палітычныя інтарэсы дзяржавы, а таксама настроі шляхты Вялікага Княства ўлічваліся не заўсёды.

У сярэдзіне XVII ст. беларускія землі былі ўцягнуты ў сферу казацка-ся-лянскай вайны, якая перакінулася сюды з украінскіх зямель і з'явілася вынікам узрастання сацыяльных, нацыянальных і рэлігійных супярэчнас-цей у Рэчы Паспалітай. Гэта вайна стала паваротным пунктам у гісторыі бе-ларускіх зямель. Унутраны па сутнасці канфлікт выкарысталі суседзі Рэчы Паспалітай - Расійская дзяржава, Швецыя і Турцыя, бесперапынныя вой-ны з якімі звялі каласальны знешнепалітычны патэнцыял краіны амаль да нуля. Знаходжанне на тэрыторыі дзяржавы замежных войскаў імкнуліся выкарыстаць для дасягнення сваіх палітычных мэт розныя магнацкія гру-поўкі, якія неаднаразова ставілі грамадства на мяжу грамадзянскай вайны. Пры гэтым імі рабіліся спробы аслабіць залежнасць Вялікага Княства ад ка-ралеўскай улады і ўмацаваць яе самастойнасць пад сваім патранажам.

Палітычны сепаратызм асобных магнацкіх груповак суправаджаўся тым не менш усё большым збліжэннем пануючага саслоўя Вялікага княства Літоўскага і Кароны Польскай у сацыяльнай і культурнай сферах. Імкненне беларускай і літоўскай шляхты да набыцця правоў, аналагічных тым, што існавалі ў Польшчы, а таксама яе культурная і моўная асіміляцыя прывялі да фарміравання ў межах Рэчы Паспалітай адзінага палітычнага «наро-да-шляхты». Ён з цягам часу ўсё болып адасабляўся ад народных мас Бела-

 

 

русі, якія пасля 1696 г., калі быў скасаваны афіцыйны статус беларускай мовы, зрабіліся галоўным носьбітам і захавальнікам нацыянальных трады-цый. Народная культура, якая ўсё больш фалькларызавалася, існавала па-ралельна з «высокай» шляхецкай культурай. Апошняя вызначалася агуль-наеўрапейскай барочнай стылістыкай і мясцовымі «сармацкімі» тэндэнцы-ямі, якія абумоўлівалі спецыфічныя рысы ментальнасці, культуры і побыту пануючага класа Рэчы Паспалітай.

Для беларускіх зямель найболын трагічныя вынікі мелі вайна Рэчы Пас-палітай з Расіяй 1654- 1667гг. і Паўночная вайна 1704- 1717гг.,калітэры-торыя Беларусі з'яўлялася асноўнай арэнай баявых дзеянняў. У выніку знішчэння насельніцтва, яго захопу ў палон, голаду і эпідэмій колькасць жыхароў беларускіх гарадоў і вёсак катастрафічна скарацілася, а эканоміка была разбурана. Пагаршэнне становішча сялянства параджала сацыяльны пратэст, які выяўляўся ў розных формах, нават да ўзброенай барацьбы. У гэ-тых складаных умовах дзяржаўная ўлада і феадалы шукалі найбольш спры-яльныя шляхі па пераадоленню глыбокага эканамічнага крызісу, у тым ліку праз павышэнне зацікаўленасці сялянства і мяшчанства ў выніках сваёй працы, паслабленне падатковага ўціску, пошуку найбольш аптымальных спосабаў гаспадарання і інш. Значнай з'явай у гэтым напрамку стала рэфор-ма Антонія Тызенгаўза ў каралеўскіх маёнтках.

Намаганні вярхоўнай улады Рэчы Паспалітай і асобных землеўла-дальнікаў разам са стваральнай самаадданай працай беларускага сялянства і мяшчанства пачалі ў другой палове XVIII ст. прыносіць адчувальныя вынікі. Эканамічны крызіс быў у асноўным пераадолены. Аднаўлялася гас-падарчая дзейнасць гарадоў. У эканоміцы беларускіх зямель з'явіліся рысы капіталістычнай вытворчасці. Развіваўся ўнутраны і знешні гандаль, пры-чым упершыню за доўгія дзесяцігоддзі ўдалося дасягнуць станоўчага гандлёвага балансу, г. зн. вываз прадукцыі за мяжу перавысіў увоз. Назіраліся станоўчыя зрухі ў сферы культуры і адукацыі. На беларускіх землях распаўсюджваліся ідэі Асветніцтва, квітнелі магнацкія культурныя цэнтры, распачынала сваю дзейнасць Адукацыйная камісія.

Аднак спроба правядзення дзяржаўных рэформаў сутыкнулася з моц-ным супраціўленнем прыхільнікаў «залатой шляхецкай вольнасці» і адна-часова з нежаданнем суседзяў Рэчы Паспалітай дапусціць яе ўмацаванне. Прыхільнікі рэформаў не здолелі пераадолець вынікі згубнай практыкі вы-карыстання шляхецкімі групоўкамі знешніх сіл для дасягнення сваіх ка-рыслівых мэт. У выніку знешнія сілы ўжо самі сталі выкарыстоўваць гэтыя групоўкі ў правядзенні сваёй анексійнай палітыкі. У рэшце рэшт гэта абу-мовіла знікненне Рэчы Паспалітай з палітычнай карты Еўропы.

Падзелы Рэчы Паспалітай з'явіліся лагічным завяршэннем глыбокага палітычнага крызісу, у якім знаходзілася дзяржава з сярэдзіны XVII ст. Пе-радумовы гэтага крызісу былі закладзены яшчэ раней і выявіліся ў паступо-вым аслабленні ўлады манархаў. Апошнія па прычыне выбарнасці сваёй па-сады мусілі ісці на наданне шляхце ўсё новых прывілеяў, пакуль яны не на-капіліся ў колькасці, якая рабіла немагчымым паступальнае развіццё гра-мадства і ажыццяўленне любых намаганняў па ўдасканаленню палітычнай сістэмы дзяржавы. Найболып яскрава гэта праявілася ў існаванні права «1і-Ьешт уеіо», якое фактычна паралізоўвала заканадаўчую дзейнасць у дзяр-жаве.

У многім авантурная знешняя палітыка манархаў - прадстаўнікоў за-межных дынастый Вазаў і Вецінаў, якія праз удзел Рэчы Паспалітай у ваен-ных канфліктах спадзяваліся ўмацаваць сваё становішча ў дзяржаве і за яе

 

 

межамі, уцягнула землі Кароны Польскай і Вялікага княства Літоўскага ў паласу амаль бесперапынных войнаў, якія спусташалі краіну. Аслабленне Рэчы Паспалітай у выніку войнаў, яе залежнасць ад суседніх дзяржаў і іх апора на пэўныя колы мясцовай шляхты абумовілі тое, што працэс гібелі «дзяржавы двух народаў» стаў у другой палове XVIII ст. незваротным.

Для беларускіх зямель перыяд XVII - XVIII стст. быў звязаны не толькі з буйнымі ваеннымі канфліктамі, але і з імкненнем пануючых станаў да апа-лячвання насельніцтва. Калі ў XVII ст. гэты працэс не набыў адкрытых форм і быў звязаны галоўным чынам з разгортваннем контррэфармацыі і наступленнем каталіцызму на іншыя канфесіі, то пасля 1696 г., калі пастано-ва ўсеагульнай канфедэрацыі са'слоўяў Рэчы Паспалітай забараніла пісаць у Вялікім княстве Літоўскім дзяржаўныя дакументы на беларускай мове, па-ланізацыйная палітыка праводзілася кіраўніцтвам дзяржавы асабліва напо-рыста.

У асноўным з гэтага часу для беларускага этнасу пачаўся асабліва цяжкі шлях змагання за тое, каб захаваць дасягнутыя раней пазіцы і не толькі ў эка-намічным развіцці, але і набытую спадчыну ў галіне культуры, ва ўсёй духоўнай сферы. Да таго ж гэтае змаганне працякала ў складаных умовах на-ступу на самыя этнічныя адметнасці беларусаў. Імкненне іх аслабіць, знівеліраваць і ў рэшце рэшт нават знішчыць характарызуе палітыку па-ланізацыі пануючых колаў Рэчы Паспалітай як асіміляцыйную.

Аднак пастаўленая мэта не была дасягнута нягледзячы на пэўныя, адмоўныя для беларусаў вынікі гэтай дзейнасці. Асновы беларускага этнасу былі захаваны. Разам з іншымі супольнасцямі, што пражывалі ў Беларусі, ён настойліва працягваў займацца стварэннем матэрыяльных і духоўных каш-тоўнасцей. Працягвалі існаваць і ў некаторай ступені развівацца беларуск мова, літаратура, культура ў цэлым. Гэта з'явілася базай для фарміраванн праз пэўны час беларускай нацыі.