Судьяның алқа заседательдері түсінігі

Конституцияның 75-бабының 2-тармағына сәйкес, Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізі алқа заседательдерінің;қатысуымен жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Әділет Министрлігінің қолдауымен Парламентке алқалы заседательдері туралы заң жобасын ұсынды.

Мұндай соттар көптеген еуропалық мемлекеттерде, соның ішінде Ресейде, АҚШ-та, Канадада қызмет етеді.

Бұл мәселе бойынша Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты үкіметтік емес ұйымдардың қатысуымен шетел гуманитарлық ұйымдармен талқылау жүргізген болатын: Қазақстанда алқа заседательдері бола ма не болмай ма?

Алқа заседательдері сотының концепциясы жасалған. Қай жолмен дамитыны қоғамға байланысты. Дүние жүзінде мұндай соттардың екі жүйесі бар: англосаксондық және континентальды. Англосаксондық жүйе бойынша, сот құрамына кәсіби судья және 12 алқа заседательдері кіреді. Практик-заңгерлерлердің пікірі бойынша, бұл жүйе толығымен ақталмаған және шығынды, бұл жүйе бойынша әдеп-ғұрыптар мен тарихқа құрмет көрсетілген. Егерде осы жүйені Қазақстанға енгізетін болсақ, алдын ала есеп бойынша 26 миллиард тенге қажет. Бұл жағдайда ол қоғам талаптарына сай бола ма: егерде сот құрамына мамандар емес жай адамдар кірсе, әділетсіз шешімдердің көп болуы мүмкін.

Сарапшылардың пікірі бойынша, Қазақстанға тиімдісі континентальды моделі. Бұл модель көптеген мемлекеттерде жетістікке жеткен: үкімді кәсіби судья мен 2-4 алқа заседательдері келісе шығарады. Алқа заседательдерінің кәсіпқойлықсыздығын сол істі қарап жатқан судьяның кәсіпқойлығы мен тәжірибесі орнын толтырады. Екінші жағынан қаржыландыру жағынан да тиімдірек болып табылады.

Ұлыбританияда алқа заседательдер сотының құрылуы көп ғасырларға созылды. Бұрынғы кезде сот айыпталушының кінәлігі немесе кінәсіздігі туралы мәселені табиғи күштердің көмегімен шешетін. 1215 жылы Ұлыбританияда Ұлы бостандық Хартиясы қабылданды. Осы құжат парламенттің пайдасына король билігін шектеді, осыдан кейін алқа заседательдер соты дами бастады. Осы кезден бастап азаматтар қылмыстық, азаматтық істер бойынша “көмекші” ретінде қатысты. Тәртіп бойынша бұл азаматтар іске судьялар ретінде емес куә ретінде қатысатын және олардың пікірлерін корольдік судьялар елемейтін. Бірақ, XV-ғасырда бұл азаматтар істі мәні бойынша шешетін. Бұл процесс кейіннен Ұлыбританияның колонияларына тарады: Үндістан, Австралия, Жаңа Зеландия, Солтүстік Америка, Оңтүстік Африка.

XVIII-ғасырдың аяғында Францияда революциядан кейін корольдік билікті шектейтін сот ұйымы туралы декрет қабылданды. Нақты осы декретпен демократиялық әділеттіктің негізі қаланды. Осы декрет бойынша ассиздер, яғни алқа заседательдері сот жүйесінде маңызды рөл атқаратын. Осыдан кейін француздық алқа заседательдер соты ұзақ даму кезеңінен өтті. Англосаксондық және американдық жүйелерден айырмашылығы:

- судьялармен бірге айыпталушы мен куәлерден жауап алады;

- судьялармен ақылдаса үкім шығаратын.

Бірақ бұған қарамастан, көптеген елдерде өзінің ұлттық ерекшеліктерін және құқықтық әдет-ғұрыптарын ескере отырып, ағылшын тәжірибесін қолданылады. Мысалы, 1864 жылы Ресейде жалпы және әлемдік судьялардан тұратын сот жүйесі құрылған болатын. Сол кезде өте ауыр қылмыстар бойынша істер судья және алқа заседательдерінің қатысуымен қаралатын. Ресейдегі жүйе француздық модель бойынша құрылған болатын. Алқа заседательдер соты Ресейде 1917 жылы алынып тасталды. Бірақ, 1993 жылы Ресейдің 9 ауданында алқа заседательдер соты тәжірибе ретінде қолданыла бастады. Алқа заседательдер сотының қызметіне заңгерлер, судьялар, прокурорлар теріс баға берді. Мысалы, Нидерланды мен Германия алқа заседательдер институтын қолданудан бас тартты. Алқа заседательдер институты Австрияда, Бельгияда, Ұлыбританияда, Францияда, Италияда, Канадада, Данияда және АҚШ-та жақсы дамыған.