Сұрақ Судьяның тәуелсіздігі оның маңызы
Енді алқа заседательдері институтының кемшіліктері мен артықшылықтарын қарастырайық. Артықшылықтары: 1) биліктің тәуелсіз тармағы ретінде, халықтың сотқа деген сенімін арттырады; 2) алқа заседательдері үкімді әділетті сезім негізінде шығарады. Осылайша қоғамға өте қауіпті емес құқыққа қайшы әрекет жасағандарға жаза мөлшерін азайтуға немесе тіпті жауаптылықтан босатуға болады. 3) сот қателіктер мүмкіндігін төмендетеді. Мысалы, тергеудің сапасыз қызметін анықтауға мүмкіндік береді. Кемшіліктері: 1) қарапайым халықтан кездейсоқ сайланатын алқа заседательдері сот жүйесінің маманы болып табылмайды және кейбір кезде жиналған дәлелдемелерді дұрыс талдай алмайды; 2) үкім толығымен қорғау не айыптау жағының шешендігі мен айлакерлігіне байланысты болады; 3) алқа заседательдері көбінесе ақтау шешімдерін шығарады, осылайша көптеген айыпталушылардың жағдайын жақсартады. Мысалы, жай соттарда ақтау шешімдері 0,5 пайызды құрайды, ал алқа заседательдері сотының ақтау шешімдері 10 пайызға дейін жетеді. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты континентальды немесе аралас жүйені енгізуді ұсынды. Үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері, Алматы қалалық адвокаттар коллегиясының мүшелері негіз ретінде классикалық моделін енгізуді ұсынды. Олардың пікірінше, ұсынылып отырған жүйеде шешуші сөзді кәсіпқой судья айтады, ал бұл жағдай алқа заседательдер қызметі идеясын теріске шығарады. Ал классикалық модельде шешуші сөзді алқа заседательдері білдіреді. Сонымен бірге, олардың пікіренше, судьяны алқа заседательдерімен бірге кеңесу бөлмесінде қалдыруға болмайды. Себебі ол қарапайым азаматтарға қарағанда тәжірибесі мол, өз саласының маманы және білдірілген пікірлер ішінде басымдыққа ие бола алады. Бұған қоса, алқа заседательдері қызметі жағдайында тараптардың жарыспалылығы ұлғаяды. Бұл тараптардың, соның ішінде мемлекеттік айыпталушының жұмысқа деген жауаптылығын артады. Сонымен қоса, практикада судьяны негізінен “қатаң үкім” шығарады деп санайды. Егер де ол “жеңіл үкім” шығарса, сотталушы жағында деп есептейді,яғни оның қатаңырақ үкімі – бұл онша әділетті емес. Алқа заседательдері сотында судья шешім қабылдауда бейтарап болуға мүмкіндігі көбірек. Сонымен бірге, сотталушының ісі бойынша пікірі құқық қорғау органдары дайындаған материалдары негізінде процесске дейін қалыптасады. Бұл жердегі кемшілік - судья қорғау жағының материалдарымен тек сот процесі кезінде таныса алады. Ал классикалық модельде, судьяның процесске дейін іс материалдарымен танысуға мүмкіндік болмайды. Судья алқа заседательдерімен бірге айыптау мен қорғау жақтарының дәлелдері мен позицияларын қарастырады. Алқа заседательдеріне кандидатураларды таңдау жүйесі соқыр сайлау негізінде жүзеге асырылады.Мысалы, 100 кандидатуралар тізімінен 12 алқа заседательдері таңдалады. Бұл таңдауда гендерлік, этникалық, конфессиональдық баланс міндетті түрде сақталуы керек. Мысалы, АҚШ-тағыдай ақ адамның ісін 12 афроамерикандар қарамауы қажет. Алқа заседательдерінің тізімін сот секретары анықтайды деген пікір айтылып жатыр. Негізінен мұндай жауапты істі қызметі жауаптырақ тұлғаға тапсыру қажет, бұл процедура толығымен жүзеге асырылуы қажет. Алқа заседательдеріне процесс үшін судьяның жарты жалақысына теңелетін ақы төленуі көзделіп отыр. Сонымен бірге, алқа заседательдері қолданылатын жаза мерзімі 15-20 жыл болатын, ауыр немесе өте ауыр қылмыстарды қарастырады. Сотталушы ерікті түрде ісі алқа заседательдер сотымен қаралуын шешеді. Мысалы, Ресейде мұндай тәжірибені қолдануда. Алқа заседательдері соты тәжірибесінде маңызды мәселе: олар тараптарға тікелей сұрақ қоя алмайды, тек қана судья арқылы. Алқа заседательдерінің қатысуымен нақты қандай істер қаралуы мүмкін, оның құрамы қандай болу керек деген мәселелер болашақта ғылым және тәжірибе жүзінде өз шешімдерін таба жатыр.
|
