Йсіндер

(Б.з.б. 3 ғ. – б.з. 4 ғ.)

Ø Үйсіндер туралы жазба деректер. Орналасқан жері

1. Үйсіндер алғашында тәуелді болған: Ғұндарға.

v Деректерде: «Алғашқыда олар (үйсіндер) ғұндарға тәуелді болғанымен, кейін күшейген соң олардың қол астында болуды қаламады...».

2. Б.з.б. 160 жылы (б.з.б. ІІ ғасырда) үйсіндер Орталық Азиядан Жетісуға қоныс аударды.

3. Кейінгі темір дәуірінде Жетісу жерін мекендегендер: Үйсіндер.

4. Үйсін тайпаларының мекендеген жері: Жетісу.

v Үйсіндердің шығыс шегі Қытайдың солтүстік-батысындағы Бесбалық ауданы арқылы, батысында Шу және Талас өзендерінің бойымен өткен.

5. Жазба деректердегі үйсіндердің шығысындағы көршілері: Ғұндар.

6. Үйсіндердің солтүстік батысындағы көршісі: Қаңлы.

v Батысындағы көршісі " Дауания.

7. Үйсіндер өзімен көрші жатқан осы елмен тең құқықты дәрежеде саяси және сауда қарым-қатынасын жасаған: Қытай.

8. Хань хроникасындағы жазуға қарағанда, үйсін гуньмосының қытай ханшайымына үйлену уақыты: Б.з.б. 107 ж.

9. Үйсін атауы қытай жазбаларында кездеседі: Б.з.б. 2 ғ. бастап.

10. Үйсіндер «ат жақты, аққұбаша, сары шашты» деп бейнелеген: Қытай жазбалары.

v Үйсіндер антропологиялық жағынан еуропеоидтер. Бірақ олардың бет пішіндерінде монғолоидтық белгілер барлығы да анықталған.

11. Жетісу жеріндегі ежелгі үйсіндердің бас мүсінін жасаған: М.М.Герасимов.

12. Үйсіндердің шығу тегі туралы мәлімет жазып қалдырған тарихшы: Сыма Цянь.

13. Үйсіндердің тілі мен жазуы жөнінде толық дерек жоқ;.

14. Деректердің мағлұматы бойынша үйсін халқының саны: 630 мың;.

15. Қытай деректеріндегі үйсіндердің әскер саны: 188 800 жауынгер.

16. Үйсіндердің астанасы: Қызыл Аңғар (Чигучен), Ыстықкөл жағалауында орналасқан.

 

 

Ø Қоғамдық құрылысы

17. Үйсіндерге қатысты «Усунго», «Синго» ұғымы: Көшпелі мемлекет.

v Үйсіндер мемлекеттік дәрежеде өмір сүрген тайпалар.

18. Үйсіндер басшысының; лауазымы: Гуньмо.

19. Үйсін билеушісіне бағынған тайпа көсемдері мен ұсақ рубасыларының атауы: Бек.

§ Әр түрлі заттарға салынған таңбалар үйсін қоғамында жеке меншіктің болғанын дәлелдейді.

20. Үйсін қоғамындағы билеушілер мен әскербасыларының; мөрлері жасалды: Алтын және мыстан.

21. Үйсін қоғамындағы қатардағы адамдардың; таңба-мөрлері жасалды балшық пен тастан.

22. Бай үйсіндер иемденген жылқы саны: 4 – 5 мың;.

23. Үйсін қоғамында дәулетті адамдардың киімі көбінесе тігілді: Жібектен және биязы жүннен.

24. Құлдар көбінесе тұтқындардан құралды. Құлдардың еңбегі үй шаруашылығында пайдаланылды.

25. Үйсіндерде жеке меншік тараған: Малға, жер-суға.

v Көсемдер: «менің жайылымыма ешкім мал жаймасын» деп жеріне басқаны жолатпайтын.

26. Үйсіндерде мүлік теңсіздігі болғандығын дәлелдейтін: жерлеу орындары.

 

Ø Үйсіндердің шаруашылығы мен тұрмысы

27. Үйсіндердің тұрмысында маңызы зор болған шаруашылық түрі: Мал шаруашылығы.

v Үйсіндер ұзақ уақыт қыстаулары мен жайлауларында, әсіресе көктемгі, күзгі жайылымдарында отырып қалатын.

28. Үйсіндер айналысқан егіншілік түрі: суармалы және тәлімді егіншілік.

29. Үйсіндерде егіншіліктің болғандығын дәлелдейтін деректер кездескен қоныс: Ақтас.

v Бұл қоныстан аумағы 60-150 м² өңделген шағын егіс танабының орны анықталған.

30. Үйсіндер өсірген дәнді дақылдар: Арпа, тары.

31. Үйсіндердің тұрақты үйлері орналасқан жер: тау бөктерлерінде.

32. Үйсіндер өз баспаналарын тақтатастан және балшықтан тұрғызды.

33. Үйсіндерде әулеттің зираты орналасқан жер: Қонысқа жақын жерлерде.

34. Үйсіндердің сұйық тағамға арналған негізгі ыдыстары: былғарыдан жасалды.

35. Үйсіндерде жақсы дамыған кәсіп: тері өңдеу.

v Одан күнделікті тұрмысқа қажетті бұйымдар, ыдыстар жасап, аяқ киім, тері шалбар киім-кешектер тікті.

36. Үйсіндерде саз балшықтан ыдыс жасаумен айналысқан: Әйелдер.

v Ыдыстарды арнайы ұршықшамен, сондай-ақ құм толтырылған мата қалыпқа қолдан жапсыру арқылы да жасай білген.

37. Зергерлік бұйымдар табылған үйсін қорымы: Ақтас.

v Зергерлік бұйымдарға түрлі асыл тастардан көз салу өнері өркендеді.

§ Үйсін мәдениетіне жататын әйел адамның бас тәжісі (диадема) табылған жер: Қарғалы.

Ø Діни нанымдары

38. Үйсін мәдениеті деп аталатын ескерткіштердің негізгі шоғырланған өңірі: Жетісу.

39. Жетісу өңіріндегі үйсін мәдениетінің хронологиялық шеңбері: Б.з.б. 3 ғ. – б.з. 4 ғ;.

40. Ежелгі үйсін мәдениетінің хронологиялық шеңбері 700 жылдай.

41. Ежелгі үйсін обаларының сыртқы құрылымы Топырақ үйіндісі болып жатады.

42. Үйсін обаларының ең биігі 2 метрге жуық;.

v Үйсін обаларының ең үлкенінің диаметрі 20 метрге дейін жеткен.

43. Үйсіндерде жерленген адамның басы қаратылған тұс: Батыс.

44. Ертедегі үйсіндердің құрбандықтары арналды: жаратушы күшке.

45. Үйсіндердің қыш заттары мен ыдыстарындағы салынған сурет: күннің суреті.

46. Жетісудағы үйсін мәдениетіне ұқсас ескерткіштер табылған өңір: Тарбағатай теріскейі.