Батыс-Түрік қағанаты

(603 – 704 ж.)

Ø Батыс-Түрік қағанатының жер аумағы

1. Батыс-Түрік қағанатының құрылған уақыты: 603 жыл.
2. Батыс-Түрік қағанатының солтүстік-батыс шекарасы жетті: Еділ мен Кубань өзенінің төменгі ағысына дейін.

v оңтүстік-шығысында Іле, Шу өзендері дейін жетті.

v солтүстік-шығыста Есіл мен Ертіс өзендерінің жоғарғы ағысы аралығы.

v оңтүстік-батыста Тарым, Әмудария өзендері.

1. Батыс-Түрік қағанатының орталығы Шу өзенінің; бойындағы: Суяб.
2. Батыс-Түрік қағанатының жазғы ордасы: Мыңбұлақ (Жамбыл облысы).
3. Батыс-Түрік қағанатының негізгі этникалық-саяси ұйытқысы: Қаратаудың шығысынан Жоңғарияға дейінгі жерді мекендеген «он тайпа».
4. Батыс Түрік қағанатына енген тайпалар Дулулар, нушебилер.
5. Батыс-Түрік қағанатының өзге атауы: «Он тайпа» мемлекеті.

Ø Қағанаттың саяси жағдайы

1. Батыс Түрік қағанатының алғашқы билеушісі: Тардуш (Дато) қаған.

v Тардуш қаған шығыс түріктерді басып алуды, екі қағанатты қайта қосуды жүзеге асыруға тырысты.

1. Батыс-Түрік қағанатының саяси билігінің күшейген кезі: Шегу (610-618 ж.) мен Тон (618-630 ж.) қағандарының билік құрған мезгілі.

• Шегу қаған мемлекеттің шығыстағы шекарасын Алтайға дейін, батыста Тарым өзені мен Памир тауына дейін жеткізді.

1. Батыс-Түрік қағанатының билеушісі Тон қаған: Орта Азиядағы басқару жүйесін қайта құрды.
2. Тон қаған ның Батыс-Түрік қағанатында салық жинауға бекітілген жергілікті адамдарға берген атағы: селиф.

v Салық жинауға жергілікті адамдарды бекітіп,оларға «селиф» деген атақ берген қаған: Тон.

1. Батыс-Түрік қағанатындағы селифтер: салық жинаушылар.
2. Батыс Түрік қанатында селифтер есеп беріп отырды: Жасауылдарға.
3. Батыс-Түрік қағанатының Иранға қарсы одақтасы: Византия.
4. Батыс-Түрік қағанатының халықаралық жағдайдағы саяси беделін көтерген жағдай: 627 жылы Византияға әскери көмек беруі.
5. 634 жылы нушеби тайпасының қолдауымен билік басына келген: Ешбар Елтеріс (634 – 659 ж.).
6. Батыс Түрік қағаны Ешбар Елтерістің енгізген басқару жүйесі: «Он оқ бұдұн».
7. 640-657 жылдары Батыс Түрік қағанатында билік үшін таласқан тайпалар: Дулу мен нушеби.
8. Батыс-Түрік қағанатының әлсірегендігін пайдаланып, 659 жылы Жетісуға басып кірген: Қытай мемлекеті.
9. VII ғасырдың аяғы мен VIII ғасырдың басында Үшліктің; Тан империясына қарсы жүргізген соғыстарының нәтижелі болуы, түргеш тайпасының беделін көтерді.

 

Ø Қағанаттың әлеуметтік жағдайы

1. Ерте түрік феодалдық мемлекеттердің атауы: қағанат (қағандық).
2. Қағанның билігі шексіз және мұрагерлік жолымен берілді. Түрік қағандары Ашина руынан шыққан.

v Қағаннан кейінгі билік қаған сайлаған ұлыққа берілді.

1. Батыс-Түрік қағанатында яғбу, шад, елтебер атағы берілді: қаған руынан шыққандарға.
2. Батыс-Түрік қағанатында сот қызметін атқарушылар: бұрықтар мен тархандар.
3. Батыс-Түрік қағанының жергілікті жерлердегі негізгі тірегі: бектер.
4. Батыс-Түрік қағанатындағы «қара бұдундар»: Қарапайым халық;.
5. Батыс-Түрік қағанатында алым-салық төлейтін, ауырпалықты көп көтерген: «қара бұдундар».
6. Батыс-Түрік қағанатындағы «тат» сөзінің мағынасы: Құл.
7. Салықтың «қанмен өтелетін» түрі дегеніміз: Тәуелді тайпалардың адамдары майдан шебінің алдыңғы қатарында жүрген.

 

Ø Шаруашылығы

• Батыс Түрік қағанаты шаруашылығының негізін құраған: Маусымды жайылымға негізделген жартылай мал шаруашылығы.

1. Түріктер жаппай отырықшылана бастаған кезең: VII ғасырдың бас кезі.
2. Ерте орта ғасыр кезінде Қазақстанда қала мәдениетінің дамуында елеулі рөл атқарған: Соғдылықтар.

? Батыс-Түрік қағанаты жерінде жібек саудасының дамығандығы туралы жазған қытай монахы: Сюань Цзянь (629–630 ж.).

v Ол: «Қаған жасыл жібектен желбегей шапан киген, оның жанында жүрген нөкерлері де қамқадан желбегей шапандар жамылған, қандай тамаша көрініс», - деп таңданады.