| Ереже атауы
| 1822 жылғы «Сібір қырғыздарының жарғысы»
| 1824 жылғы «Орынбор қырғыздарының жарғысы»
| 1867 – 1868 ж.ж. реформа
|
| Басқарушысы
| Сібір генерал-губернаторы – М.М. Сперанский, көмекшісі – кейін желтоқсаншы болған – Г.С. Батеньков
| Орынбор генерал-губернаторы – П.К. Эссен
| Ішкі істер министрлігі кеңесінің мүшесі – Гирс (1865ж. «Дала комиссиясын» құрды
1867 ж. 11 шілде – «Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралы уақытша Ереже» бекітті
1868 ж. 21 қазан – «Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарындағы Дала облыстарын басқару туралы уақытша Ереже» бекітті (ІІ Александр)
|
| Мақсаттары
| Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірінде әкімшілік, сот, саяси басқаруды өзгерту;
Рулық-феодалдық тәртіптерді әлсірету;
Орта жүздегі хандық билікті жою.
| - Кіші жүзде хандық билікті жою
| - Қазақ өлкесін басқару ісін өзгерту;
- Еуропалық басқару мен сот жүйесін енгізу.
|
|
Сатылары
| ҮШ САТЫЛЫ БАСҚАРУ
| БЕС САТЫЛЫ БАСҚАРУ
|
| 1. округ
| Округтік приказ және
аға сұлтан
(3 жылға сайланды, аға сұлтандарды тек сұлтандар ғана сайлап, майор әскери шені, 10 жылдан кейін дворяндық атақ берілді) округтер: Қарқаралы, Көкшетау (1824), Баянауыл (1826), Аягөз (1831), Ақмола (1832), Үшбұлақ (1833), Аманқарағай (1834), 40-50 жж құрылған Көкпекті, Құсмұрын, Алатау. Басқару орталығы – Тобыл, кейін 1839 ж. Омбы
|
15-20 болыс
|
1. бөліктер
(батыс, орта, шығыс)
|
Сұлтан – правитель
| 1.Генерал-губернаторлық
(генерал-губернатор)
Орынбор Батыс Сібір Түркістан
(Орынбор) (Омбы) (Ташкент)
2. Облыстар
(әскери генерал-губернатор, атаман)
Орынбор Торғай Ақмола Семей Жетісу Сырдария
3. Уездер
(уезд бастықтары- әкімшілік, полицейлік билік)
Орал Елек Көкшетау Баянауыл Сергиополь Түркістан
Атырау Қостанай Омбы Зайсан (Аягөз) Шымкент
Калмыков Ырғыз Петропавл Көкпекті Қапал Әулиеата
Жем (Темір) Торғай Атбасар Қарқаралы Верный Ташкент
Сарысу (1869) Павлодар Ыстықкөл Қазалы
Өскемен Тоқмақ Перовск
Ходжент
Жизақ
4. Болыстар
(болыс сұлтаны)
(1-2 мың, кейде 3 мың шаңырақ)
5. Ауылдар
(ауыл старшыны)
(100-200 шаңырақ)
Сот ісін басқару: әскери-сот комиссиялары – уездік соттар- билер (адат) мен
қазылар (шариғат) соты /әр болыста 4-8 би сайланған/
|
|
2. болыс
| Болыс сұлтаны
өмірлік мерзімге сайланып, билік мұрагерлікпен берілді. Егер мұрагері болмаса, інісі немесе облыстық басқарма бекіткен туысы сайланды. Болыстық сұлтан ресейлік 12 кластық дәрежедегі шенеунікке теңестірілді.
|
10-12 ауыл
|
2. дистанция
(54, 1831 ж.)
|
Ру шонжарлары
|
|
3. ауыл
|
Ауыл старшыны
(3 жылға сайланды, олар Ресейдегі селолық старосталармен теңестірілді)
|
50-70 шаңырақ;
|
3. ауыл
|
Ауыл старшыны
|
| Нәтижесі
| 1. Рулық қақтығыстарға соққы берілді;
2. Өлкені шаруашылық жағынан игеруге қолайлы жағдай жасады;
3. Ресейдің отаршыл саясатын кеңейтуге жол ашты;
4. Хандық билікті жойды.
5.Орта жүздің соңғы ханы Уәли (1781-1819), Бөкей (1815-1817) билік етті.
| 1. Отарлық басқару нығайтылды;
2. Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік туды;
3. 1824 ж. Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға қызметке шақырылып, Кіші жүздегі хандық билік жойылды;
4. Бөкей Ордасында хандық билік 1845 жылға дейін сақталды.
| 1870 ж. Маңғыстау приставтығы (жасауылдығы) Кавказ әскери округіне, кейін Закаспий облысына енгізілді. 1872 ж. Бөкей хандығы Астрахань губерниясына бағындырылды. Түркістан генерал-губернаторлығына Қытай, Иранмен дипломатиялық келіссөз жүргізуге рұқсат берілді. Шыңғыс тұқымдары-сұлтандар өмірлік зейнетақымен қамтамасыз етіліп, салықтан босатылды. Сырдарияда басқару билігі ақсақалдар ға берілді. Облыстық әскери генерал-губернатор бекіткен ақсақалдар 3 жылға сайланды. Оларға қоладан құйылған арнайы белгі және мөр тапсырылды.
1.Өлкенің табиғи байлықтарын игеруге қолайлы жағдайлар қалыптасты;
2.Феодалдық-патриархалдық қатынасты әлсіреткен капиталистік құбылыстар ене бастады;
3.Таптық жіктелу салдарынан жатақтар қалыптаса бастады. (кедейленген қазақтар өндіріске жұмысқа жалданды)
4.Отарлық басқару, билік күшейді;
5.Қазақ жері Ресей үкіметінің меншігі деп жарияланды;
6.Орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру басталды.
1867-1868 жж реформалар 2 жылға уақытша енгізілгенімен, бұл тәжірибе 20 жылға созылды.
|
