Бабындағы нақис
يَرْمِى رَمَى масдары رَمْىٌ және رِمَايَةٌ (лақтыру). Төмендегі 12 сөз формалары масдардан жасалады:
رَمَى негізінде رَمَىَ болған. (ى) әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха бар, сондықтан (ى) әрпі (ا) әрпіне өзгертілген - رَمَى: رَمَى؛ رَمَيَا؛ رَمَوْا؛ رَمَتْ؛ رَمَتَا؛ رَمَيْنَ؛ رَمَيْتَ؛ رَمَيْتُمَا؛ رَمَيْتُمْ؛ رَمَيْتِ؛ رَمَيْتُمَا؛ رَمَيْتُنَّ؛ رَمَيْتُ؛ رَمَيْنَا. Өткен шақ етістігінің үш жіктелуінде де үшінші түбір әріп (ل орнындағы) түсіп қалған: 1) ғайибийн; 2) ғайиба; 3) ғайибатайн. رَمَوْا негізінде رَمَيُوا. Мұнда (ـيـ) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген, сондықтан (ـيـ) әрпі (ا) әрпіне өзгертілген: رَمَاْوْا. (ا) және (و) аралығында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ا) түсіп қалған: رَمَوْا. رَمَتْ және رَمَتَا негізінде رَمَيَتْ және رَمَيَتَا болған. Мұнда (ـيـ) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген. Сондықтан (ـيـ) әрпі (ا) әрпіне өзгертілген: رَمَاْتْ және رَمَاتَا. (ا) және (ت) аралығында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ا) түсіп қалған: رَمَتْ және رَمَتَا. رَمَاتَا сөзінде (ت) әрпі негізінде сүкунды болған. Мұнда оған екілік түрдің белгісі (ا) қосылғандықтан, фатха қойылған. Әңгіме етістіктің бұрынғы алғашқы қалпы сөз болып отыр. Мажхул رَمَى - رُمِىَ: رُمِىَ؛ رُمِيَا؛ رُمُوا؛ رُمِيَتْ؛ رُمِيَتَا؛ رُمِينَ؛ رُمِيتَ؛ رُمِيتُمَا؛ رُمِيتُمْ؛ رُمِيتِ؛ رُمِيتُمَا؛ رُمِيتُنَّ؛ رُمِيتُ؛ رُمِينَا.
Өткен шақ етістігінің ырықсыз етісінің бір жіктелуінде үшінші түбір әріп (ل орнындағы) түсіп қалған: رُمُوا негізінде رُمِيُوا болған. Мұнда замма (ـيـ) үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің заммасы харакаты алып тасталған алдыңғы әріпке ауыстырылады: رُمُيْوْا. Екі сүкун (ـيـ) және (و) әріптерінің арасында бірінен соң бірі келді. Сондықтан (ـيـ) әрпі түсіп қалған: رُمُوا. يَرْمِى негізінде يَرْمِىُ. Мұнда замма (ـيـ) үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің заммасы түсіп қалады: يَرْمِى. Осы-келер шақ етістігінің негізгі етісі төмендегідей жіктеледі: يَرْمِى؛ يَرْمِيَانِ؛ يَرْمُونَ؛ تَرْمِى؛ تَرْمِيَانِ؛ يَرْمِينَ؛ تَرْمِى؛ تَرْمِيَانِ؛ تَرْمُونَ؛ تَرْمِينَ؛ تَرْمِيَانِ؛ تَرْمِينَ؛ أَرْمِى؛ نَرْمِى. Музариъ етістігінің негізгі етісінің үш жіктелуінде де үшінші түбір әріп (ل орнындағы) түсіп қалған: 1) ғайибийн; 2) мухатабийн; 3) мухатаба. يَرْمُونَ және تَرْمُونَ негізінде يَرْمِيُونَ және تَرْمِيُونَ. Мұнда замма (ـيـ) үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің заммасы харакаты алдын-ала алып тасталған алдыңғы әріпке ауыстырылады: يَرْمُيْوْنَ және تَرْمُيْوْنَ. (ـيـ) және (و) әріптерінің арасында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ـيـ) түсіп қалған: يَرْمُونَ және تَرْمُونَ. تَرْمِينَ негізінде تَرْمِيِينَ. Мұнда кәсра (ى) үшін айтуға қиындық тудырады. (ـيـ) әрпінің кәсрасы түсіп қалған: تَرْمِيْيْنَ. Екі (ـيـ) әріптерінің арасында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. Алғашқы (ـيـ) түсіп қалады: تَرْمِيْيْنَ. Мухатаба және мухатабат бірдей. Алайда мухатабатта үшінші түбір әріп (ل орнындағы) түсіп қалмаған. Осы-келер шақ етістігінің ырықсыз етісі - يُرْمَى: يُرْمَى؛ يُرْمَيَانِ؛ يُرْمَوْنَ؛ تُرْمَى؛ تُرْمَيَانِ؛ يُرْمَيْنَ؛ تُرْمَى؛ تُرْمَيَانِ؛ تُرْمَوْنَ؛ تُرْمَيْنَ؛ تُرْمَيَانِ؛ تُرْمَيْنَ؛ أُرْمَى؛ نُرْمَى. يُرْمَى негізінде يُرْمَىُ. Мұнда (ـيـ) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген. Сондықтан (ـيـ) әрпі (ا) әрпіне өзгертілген: يُرْمَى. يَرْمِى رَمَى исм фаъилы– رَامٍ: رَامٍ؛ رَامِيَانِ؛ رَامُونَ؛ رَامِيَةٌ؛ رَامِيَتَانِ؛ رَامِيَاتٌ = رَوَامِى. رَامٍ негізінде (رَامِيُنْ) رَامِىٌ болған. Мұнда замма (ى) үшін айтуға қиындық тудырады. (ـيـ) әрпінің заммасы түсіріледі: رَامِيْن. (ـيـ) және танвин арасында екі сүкун пайда болды. (ـيـ) түсіріледі: رَامٍ = رَامِنْ. رَامُونَ эълалы يَرْمُونَ эълалына ұқсас келеді. Исм мафъулы – مَرْمِىٌّ: مَرْمِىٌّ؛ مَرْمِيَّانِ؛ مَرْمِيُّونَ؛ مَرْمِيَّةٌ؛ مَرْمِيَّتَانِ؛ مَرْمِيَّاتٌ = مَرَامِى مَرْمِىٌّ негізінде مَرْمُوىٌ. (و) және (ى) бір сөзде қатар келіп тұр, оның бірі сүкунды, екіншісі – харакатты. Сондықтан (و) әрпі (ى) әрпіне өзгереді: مَرْمُيْىٌ. Ассимиляцияға (идғам) қажеттілік туды. Бірінші (ـيـ) әрпі соңғы (ى) әрпіне кірігіп кетеді: مَرْمُىٌّ. (ى) әрпін сақтап қалу үшін оның алдына кәсра қойылады: مَرْمِىٌّ. Басқа жіктелулердің барлығында да осы әдіс қолданылады. Қағида: Егер(و) және (ى) бір сөзде қатар келіп, біріншісі сүкунды болса, онда (و) әрпі (ى) әрпіне өзгереді. Бұл қағиданы қолданудың 4 шарты бар: 1) Екі әріп те басқа әріптерден жасалмаған болуы керек. Мысалы, سُويِرَ және دِيوَانٌ сөздеріндегідей, (و) – алифтен, (ى) – уаудан жасалмауы керек. سُويِرَ негізінде سُاَيِرَ, ал دِيوَانٌ – دِوْوَانٌ.. 2) Сөз أَفْعَلُ қалыбында болмауы керек. Мысалы, أَيْوَمُ (айдың соңғы күні). 3) Сөз жалқы есім болмауы керек. Мысалы, حَيْوَةٌ – адамның есімі. 4) (يـ) әрпі кішірейткіш (يـ) болмауы керек. Мысалы, جُدَيْوَلٌ (шағын кесте). Жахд етістігінің негізгі етісі - لَمْ يَرْمِ: لَمْ يَرْمِ؛ لَمْ يَرْمِيَا؛ لَمْ يَرْمُوا؛ لَمْ تَرْمِ؛ لَمْ تَرْمِيَا؛ لَمْ يَرْمِينَ؛ لَمْ تَرْمِ؛ لَمْ تَرْمِيَا؛ لَمْ تَرْمُوا؛ لَمْ تَرْمِي؛ لَمْ تَرْمِيَا؛ لَمْ تَرْمِينَ؛ لَمْ أَرْمِ؛ لَمْ نَرْمِ Жахд етістігінің мажхулы музариъат қосымшасына замма (ـُ), ал (م) әрпіне фатха (ـَ) белгісін қосу арқылы жасалады: لَمْ يُرْمَ. Бұл да негізгі етіс сияқты жіктеледі. Нафий етістігінің маълум және мажхулы музариъ етістігінің маълум және мажхулы сияқты жіктеледі. Амр хазир – اِرْمِ: اِرْمِ؛ اِرْمِيَا؛ اِرْمُوا؛ اِرْمِي؛ اِرْمِيَا؛ اِرْمِينَ تَرْمِى – мухатаб. Соңғы әріп (ي) әлсіз болғандықтан түсіп қалады: تَرْمِ. Содан соң музариъат қосымшасы (تـ) түсіріледі. Музариъат қосымшасынан кейін тұрған әріп сүкунды, сондықтан екінші түбір әріпке (ع орнындағы) назар аударамыз: ол кәсра белгісінде тұр. Соған орай жасалып жатқан амр хазир етістігінің алдынан кәсралы һамза қойылады: اِرْمِ. Амр хазирге нун таъкид хафийфа қосылғанда, ол төмендегідей жіктеледі: اِرْمِيَنْ ؛ اِرْمُنْ ؛ اِرْمِنْ. Амр ғайибке нун таъкид сакийла қосылғанда, ол төмендегідей жіктеледі: اِرْمِيَنَّ؛ اِرْمِيَانِّ؛ اِرْمُنَّ؛ اِرْمِنَّ؛ اِرْمِيَانِّ؛ اِرْمِينَانِ. Амр ғайиб және нахийдың негізгі және ырықсыз етістері жахд етістігінің тиісті етістеріндегідей жіктеледі: Исм заман және исм маканы: مَرْمًى: مَرْمًى؛ مَرْمَيَانِ؛ مَرَامِى مَرْمًى негізінде مَرْمَىٌ. Мұнда (ى) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген. Сондықтан (ى) әрпі (ا) әрпіне өзгертілген: مَرْمَيُنْ- مَرْمَاْنْ. (ا) және танвин (ـٌ) арасында бірінен соә бірі келген екі сүкун пайда болды. (ا) түсіріледі: مَرْمًى. Исм алат – مِرْمًى: مِرْمًى؛ مِرْمَيَانِ؛ مَرَامِى. Бұл жіктелулердің эълалы исм заман және исм макан эълалдарына ұқсас. Исм алат та مِفْعَالٌ қалыбында тұрады: مِرْمَاءٌ؛ مِرْمَاآنِ؛ مَرَامِىُّ. مِرْمَاءٌ негізінде مِرْمَاىٌ болған. (ى) әрпі қосымша (ا) әрпінен кейін келген, сондықтан (ى) әрпі (ء) әрпіне өзгертіледі: مِرْمَاءٌ. Исм тафзил أَرْمَى: أَرْمَى؛ أَرْمَيَانِ؛ أَرْمَوْنَ؛ رُمْيَى؛ رُمْيَيَانِ؛ رُمْيَيَاتٌ. أَرْمَى және أَرْمَوْنَ сөздерінің эълалы رَمَى және رَمَوْا сөздерінің эълалына ұқсас болып келеді.
|
