Суласий мужаррадтың бірінші бабы
Суласий мужаррадтың 1-бабы өткен шақ етістігінде ع әрпінің орнында фатха, ал осы-келер шақ етістігінде кәсраға ие болады: فَعَلَ يَفْعِلُ. Бұл баптағы етістіктердің масдары 11 қалыпта келеді:
يَفْعِلُ فَعَلَ қалыбындағы дұрыс етістіктің (сахих) мысалы يَضْرِبُ ضَرَبَ болып табылады, масдары - ضَرْبٌ. Бұл етістіктен тарайтын барлық сөзжасам (муштак) өткен сабақтарда келтірілді. Музаъаф يَفْعِلُ فَعَلَ; يُفِرُّ فَرَّ масдары فَرٌّ, فِرَارٌ қашу. Масдардан 12 сөз формасы жасалады:
Өткен шақ етістігінің (мазий) негізгі етісі (маълум) فَرَّ негізінде فَرَرَ. Бірінші әріптің (ر) харакаты түсіп қалады: فَرْرَ. Бірінші (ر) ассимиляцияға ұшырап, (дауыссыз дыбыс үндестігі - идғам) екіншісіне (ر) кірігіп кетеді: فَرَّ. Идғам – бір әріптің екінші әріпке кірігуі (ассимиляция) Қағида: Егер екі бірдей әріп қатар келіп, олардың біріншісі харакатсыз (сүкун), екіншісі харакатты болса, онда бірінші әріп екінші әріпке айналып кетеді (идғам). Музаъафтағы өткен шақ етістігінің (мазий) негізгі етісі (маълум): فَرَّ؛ فَرَّا؛ فَرُّوا؛ فَرَّتْ؛ فَرَّتَا؛ فَرَرْنَ؛ فَرَرْتَ؛ فَرَرْتُمَا؛ فَرَرْتُمْ؛ فَرَرْتِ؛ فَرَرْتُمَا؛ فَرَرْتُنَّ؛ فَرَرْتُ؛ فَرَرْنَا. Мазий етістігінің алғашқы 5 жіктелу формасында идғам бар: ғайиб, ғайибайн, ғайибийн, ғайиба и ғайибатайн. Қалған 9 жіктелу формаларында ассимиляция жоқ. Өткен шақ етістігінің (мазий) ырықсыз етісі (мажхул): فَرَّ етістігінің ырықсыз етісін жасау үшін оны бұрынғы алғашқы қалпына келтіріп алу керек: فَرَرَ. Соңғы әріптен бұрынғы әріпке кәсра қойылады (فَرِرَ), ал оның алдында тұрған харакатты әр әріпке замма қойылады: فُرِرَ. Алғашқы әріптің (ر) харакаты түсіп қалады: فُرْرَ. Алғашқы (ر) әрпі екінші (ر) әрпіне кірігіп кетеді: فُرَّ. Музаъафта мазий етістігінің ырықсыз етісі (мажхул) төмендегідей жіктеледі: فُرَّ؛ فُرَّا؛ فُرُّوا؛ فُرَّتْ؛ فُرَّتَا؛ فُرِرْنَ؛ فُرِرْتَ؛ فُرِرْتُمَا؛ فُرِرْتُمْ؛ فُرِرْتِ؛ فُرِرْتُمَا؛ فُرِرْتُنَّ؛ فُرِرْتُ؛ فُرِرْنَا.
Осы-келер шақ етістігінің негізгі етісі (маълум) Музариъ етістігі ІІІ жақ жекеше түрде يَفِرُّ. يَفِرُّ болып кездеседі, негізінде يَفْرِرُ. Алғашқы әріптің (ر) харакаты алдыңғы әріпке ауысады: يَفِرْرُ. Алғашқы (ر) кейінгі (ر) әрпіне кірігіп кетеді - يَفِرُّ: يَفِرُّ؛ يَفِرَّانِ؛ يَفِرُّونَ؛ تَفِرُّ؛ تَفِرَّانِ؛ يَفْرِرْنَ؛ تَفِرُّ؛ تَفِرَّانِ؛ تَفِرُّونَ؛ تَفِرِّينَ؛ تَفِرَّانِ؛ تَفْرِرْنَ؛ أَفِرُّ؛ نَفِرُّ. Музариъ етістігінің екі жіктелу формалары - 1) ғайибат (ІІІ жақ, әйел тегі, к.т.) (يَفْرِرْنَ) және 2) мухатабат (ІІ жақ, әйел тегі, к.т.) (تَفْرِرْنَ) ассимиляцияға (идғам) ұшырамайды. Осы-келер шақ етістігінің ырықсыз етісі (мажхул) يَفِرُّ етістігінің ырықсыз етісін жасау үшін оны бұрынғы алғашқы қалпына келтіру керек: يَفْرِرُ. Соңғы әріптен бұрынғы әріпке фатха қойылады: يَفْرَرُ. Музариъат әрпіне замма қойылады: يُفْرَرُ. Бірінші (ر) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өтеді: يَفَرْرُ. Содан соң бірінші (ر) әрпі екінші (ر) әрпіне кірігіп кетеді: يُفَرُّ: يُفَرُّ؛ يُفَرَّانِ؛ يُفَرُّونَ؛ تُفَرُّ؛ تُفَرَّانِ؛ يُفْرَرْنَ؛ تُفَرُّ؛ تُفَرَّانِ؛ تُفَرُّونَ؛ تُفَرِّينَ؛ تُفَرَّانِ؛ تُفْرَرْنَ؛ أُفَرُّ؛ نُفَرُّ.
Өткен және осы-келер шақтардағы етістіктердің негізгі етісінде ассимиляцияға ұшырайтын орындарда ырықсыз етісінде де дыбыс үндестігі (ассимиляция) болады, ал негізгі етісте дыбыс үндестігі (ассимиляция) жоқ орындарда, ырықсыз етісте де ассимиляция болмайды. Алдыңғы дыбыс кейінгі дыбысқа ықпал еткенде, егер ассимиляцияға ұшырайтын бірінші дыбыстың алдында харакатты әріп немесе мад әріп (созылып оқылатын дыбыстар - ا, و, ى) келсе, онда ассимиляцияға ұшырайтын бірінші әріптің харакаты түсіп қалады да, ол өзіне ұқсас екінші әріпке кірігіп кетеді. Мысалы, فَرَرَ® فَرَّ сияқты сөздерде. Алайда егер ассимиляцияға ұшырайтын бірінші әріптің алдында сүкун таңбалы әріп тұрса, онда ассимиляцияға ұшырайтын бірінші әріптің харакаты оның алдында тұрған харакатсыз әріпке ауысып кетеді (® يَفِرُّ).
|
