Бабындағы ажваф
يَبِيعُ بَاعَмасдары – بَيْعٌ және مَبِيعٌ- сату, сатып алу.
بَاعَнегізінде بَيَعَ. Поскольку здесь Мұнда (ي) харакатты болып, оның алдында фатха тұрғандықтан, (ي) әрпі (ا) әрпіне ауысқан: بَاعَ. Қағида: Егер (و) және (ي) харакатты болып, ал олардың алдында фатха тұрса, онда (و) және (ي) әріптері (ا) әрпіне ауысады. Мысалы, قَالَжәне بَاعَ сияқты. Олар негізінде قَوَلَ және بَيَعَ болған. بَاعَ؛ بَاعَا؛ بَاعُوا؛ بَاعَتْ؛ بَاعَتَا؛ بِعْنَ؛ بِعْتَ؛ بِعْتُمَا؛ بِعْتُمْ؛ بِعْتِ؛ بِعْتُمَا؛ بِعْتُنَّ؛ بِعْتُ؛ بِعْنَا. Мазий етістігінің 9 жіктелуінде екінші түбір әріп (ع орнындағы) түсіп қалған: ғайибат, 6 мухатаб, 2 мутакаллим. بِعْنَнегізінде بَيَعْنَ. Екінші әрпі (ع) фатхалы (ى) болған бос (ажваф) етістіктің екінші әрпі (ع) орнында кәсралы ажваф (ى) әрпімен ауысқан: بَيِعْنَ. Мұнда кәсра (ى) үшін айтуда қиындық тудырады. (ى) әрпінің кәсра белгісі харакаты түсіп қалған алдыңғы әріпке ауысқан: بِيْعْنَ. Екі сүкун (ي) және (ع) әріптерінің арасында бірінен соң бірі келді. Сондықтан (ي) әрпі түсіп қалған: بِعْنَ. Басқа жіктелулерде де осы әдіс қолданылған. Қағида: Егер араб тілінде сүкунды әріптер қатар келетін болса, онда ол әріптердің бірі түсіп қалады. Өткен шақ етістігінің (мазий) негізгі етісін (маълум) ырықсыз етіске (мажхул) айналдыру үшін بَاعَ бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі:بَيَعَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра بَيِعَ, ал оның алдындағы әр әріпке замма қойылады: بُيِعَ. Мұнда кәсра ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің кәсрасы харакаты алып тасталған алдыңғы әріпке ауыстырылады: بِيعَ. بِيعَ؛ بِيعَا؛ بِيعُوا؛ بِيعَتْ؛ بِيعَتَا؛ بِعْنَ؛ بِعْتَ؛ بِعْتُمَا؛ بِعْتُمْ؛ بِعْتِ؛ بِعْتُمَا؛ بِعْتُنَّ؛ بِعْتُ؛ بِعْنَا. Мазий етістігінің соңғы 9 жіктелуі негізгі етісті де, ырықсыз етісте де бірдей. Мажхулде بِعْنَнегізінде: بُيِعْنَ. Мұнда кәсра ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің кәсрасы харакаты алып тасталған алдыңғы әріпке ауыстырылады: بِيْعْنَ. Екі сүкун (ي) және (ع) әріптерінің арасында бірінен соң бірі келді. Сондықтан (ي) әрпі түсіп қалған: بِعْنَ. Басқа жіктелулерде де осы әдіс қолданылған. Музариъ етістігінің негізгі етісі – يَبِيعُ: يَبِيعُ؛ يَبِيعَانِ؛ يَبِيعُونَ؛ تَبِيعُ؛ تَبِيعَانِ؛ يَبِعْنَ؛ تَبِيعُ؛ تَبِيعَانِ؛ تَبِيعُونَ؛ تَبِيعِينَ؛ تَبِيعَانِ؛ تَبِعْنَ؛ أَبِيعُ؛ تَبِيعُ. Музариъ етістігінде 2 жіктелуде 2-ші түбір әріп (ع орнындағы) түсіп қалған: ғайибат и мухатабат. Олар негізінде: يَبْيِعْنَ және تَبْيِعْنَ. ي әрпінің кәсрасы алдыңғы әріпке ауысқан: يَبِيْعْنَ және تَبِيْعْنَ. Қатар келген екі сүкунды әріп пайда болды: (ي) және (ع). (ي) әрпін түсіреміз: يَبِعْنَ және تَبِعْنَ. Ырықсыз етісі يَبِيعُ - يُبَاعُ. يَبِيعُ етістігін мажхулге айналдыру үшін оны бұрынғы алғашқы әрпіне келтіру керек: يَبْيِعُ. Соңғыдан бұрынғы әріпке фатха (يَبْيَعُ), ал музариъат қосымшасына замма қойылады (يُبْيَعُ). (ي) әрпінің фатхасы оның алдындағы әріпке ауысады: يُبَيْعُ. (ي) негізінде харакатты болуы керек, бірақ мұнда оның алдында фатха тұр. Сондықтан ي әрпін ا әрпіне ауыстырамыз: يُبَاعُ. يُبَاعُ؛ يُبَاعَانِ؛ يُبَاعُونَ؛ تُبَاعُ؛ تُبَاعَانِ؛ يُبَعْنَ؛ تُبَاعُ؛ تُبَاعَانِ؛ تُبَاعُونَ؛ تُبَاعِينَ؛ تُبَاعَانِ؛ تُبَعْنَ؛ أُبَاعُ؛ نُبَاعُ. Музариъ етістігінің ырықсыз етісіндегі 2 жіктелуде де 2-ші түбір әріп (ع орнындағы) түсіп қалған: ғайибат және мухатабат. يَبِيعُ بَاعَүшін исм фаъил - بَائِعٌ. بَائِعٌ؛ بَائِعَانِ؛ بَائِعُونَ؛ بَائِعَةٌ؛ بَائِعَتَانِ؛ بَائِعَاتٌ = بَوَائِعُ Қағида: Егер (و) және (ي) әріптері қосымша алифтен кейін келсе, онда (و) және (ي) әріптері хамзаға ауысады. Мысалы, قَائِلٌ және بَائِعٌ сияқты. Олар негізінде: قَاوِلٌжәне بَايِعٌ. يَبِيعُ بَاعَ етістігінің مَبِيعٌ формасы 3 түрлі есім сөз ретінде кездеседі: 1) масдар; 2) исм мафъул; 3) исм заман және исм макан. Егер مَبِيعٌ- исм мафъул болса, онда оның негізінде مَبْيُوعٌ болғаны. Мұнда замма ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің заммасы алдыңғы әріпке ауыстырылады: مَبُيْوْعٌ. Дәл бұл қалыпта айту өте қиын. Бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. Имам Абул Хасан Ахфаштың пікірінше, (ي) және (و) арасында (ي) түсіп қалады: مَبُوعٌ. Енді ажваф (و) етістігінің исм мафъулі күман тудыратын болып қалды. Осы түсініксіздікті жою үшін (و) әрпінің алдында тұрған әріпке кәсра қойылады: مَبِوْعٌ. (و) сүкунды, ал оның алдында сүкун тұр. Сондықтан (و) әрпі (ي) әрпіне ауыстырылады: مَبِيعٌ. Имам Сибавайхтың пікірінше, مَبُيْوْعٌ сөзінде (و) түседі: مَبُيْعٌ. (ي) әрпін сақтап қалу үшін оның алдына кәсра қойылады: مَبِيعٌ. Имам Абул Хасан Ахшафтың дәлелі - «белгі түсіп те қалмайды, өзінің бұрынғы алғашқы қалпын да өзгертпейді» деген қағидаға сәйкес (و) әрпі түсіп қалмайды, өйткені ол исм мафъулдың белгісі болып табылады. Имам Сибавайхтың дәлелі – (ي) – түбір әріп, (و) – қосымша әріп. Қосымша әріп түсірілуі қажет. Исм мафъул төмендегідей септеледі: مَبِيعٌ؛ مَبِيعَانِ؛ مَبِيعُونَ؛ مَبِيعَةٌ؛ مَبِيعَتَانِ؛ مَبِيعَاتٌ = مَبَائِعُ. Жахд: لَمْ يَبِعْ؛ لَمْ يَبِيعَا؛ لَمْ يَبِيعُوا؛ لَمْ تَبِعْ؛ لَمْ تَبِيعَا؛ لَمْ يَبِعْنَ؛ لَمْ تَبِعْ Өткен шақ болымсыз етістігінің (жахд) 7 жіктелуінде 2-ші түбір әріп (ع орнындағы) түсіп қалған: ғайиб, ғайиба, ғайибат, мухатаб, мухатабат және 2 мутакаллим. لَمْ يَبِعْ негзінде لَمْ يَبْيِعْ. Мұнда кәсра ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің кәсрасы алдыңғы әріпке ауыстырылады: لَمْ يَبِيْعْ. (ي) және (ع) аралығында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ي) әрпі түсіріледі: لَمْ يَبِعْ. Басқа жіктелулерде эълал (харакаттың бір әріптен екінші әріпке ауысуы және әлсіз әріптердің түсіп қалуы) дәл осылай жүзеге асады. لاَ يَبِيعُ – нафий етістігі, оның жіктелуі мен эълалы музариъ етістігінің жіктелуі мен эълалына ұқсас келеді. يَبِيعُ بَاعَ етістігінің амр хазиры - بِعْ. Амр хазир төмендегідей жолмен жасалды: تَبِيعُ – мухатаб. соңғы ع – дұрыс әріп, сондықтан оған сүкун қойылады: تَبِيْعْ. Музариъат қосымшасы (ت) түсіп қалады. Түсіп қалған музариъат әрпінен кейінгі (ب) әрпінің харакаты бар. Соған байланысты амр хазирдың жасалуы осымен аяқталады: بِيْعْ. (ي) және (ع) аралығында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ي) түсіп қалады: بِعْ: بِعْ ؛ بِيعَا ؛ بِيعُوا ؛ بِيعِي ؛ بِيعَا ؛ بِعْنَ. بِعْنَ негізінде اِبْيِعْنَ. Мұнда кәсра ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің кәсрасы алдыңғы әріпке ауыстырылады: اِبِيْعْنَ. (ي) және (ع) аралығында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ي) түсіп қалады: اِبِعْنَ. Мұнда һамза қажетсіз болып қалады да, түсіп қалады: بِعْنَ. Келер шақ етістігіне нун таъкид хафийфа және нун таъки сакийла қосылғанда, түсіп қалған екінші әлсіз түбір әріп өз орнына келеді: بِيعَنَّ - بِيعَنْ және لاَ يَبِيعَنَّ - لاَ يَبِيعَنْ. Амр ғайиб және нахий етістіктерінің негізгі және ырықсыз етістері жахд етістігінің негізгі және ырықсыз етістеріне ұқсас жіктеледі. Исм заман және исм макан – مَبِيعٌ: مَبِيعٌ ؛ مَبِيعَانِ ؛ مَبَائِعُ. مَبِيعٌ негізінде مَبْيِعٌ болған. Мұнда кәсра ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің кәсрасы оның алдындағы әріпке ауыстырылады: مَبِيعٌ. مَبَائِعُ эълалы بَائِعٌ эълалына ұқсас. Исм алат – مِبَاعٌ: مِبَاعٌ ؛ مِبَاعَانِ ؛ مَبَائِعُ. مِبَاعٌ негізінде مِبْيَعٌ. Мұнда ي әрпінің фатхасы оның алдындағы әріпке ауыстырылған: مِبَيْعٌ. (ي) өзінен бұрынғы харакат (фатха) формасына (жинс) өзгертіледі, яғни (ا) әрпіне: مِبَاعٌ. (Исм тафзил - أَبْيَعُ: أَبْيَعُ ؛ أَبْيَعَانِ ؛ أَبْيَعُونَ ؛ بُوعَى ؛ بُوعَيَانِ ؛ بُوعَيَاتٌ. Қағида: ер тегіндегі ажваф етістігінің исм тафзилінде (و) және (ي) әріптері өзгеріссіз қалдырылады. Мысалы, أَهْوَنُ және أَطْيَبُ. Аллаһ Таъала Құранда «Рум» сүресінің 27- аятында айтады: ﴿ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ ﴾. (Пайғамбарымыз саллАллаһу алейһи ва сәлләм хадисінде айтқан: أَطْيَبُ مِنَ الْمِسْكِ- ауд. еск.) بُوعَى негізінде بُيْعَى. Мұнда (ي) сүкунды, ал оның алдында заммалы әріп тұр. Сондықтан (و) әрпі (ي)әрпіне өзгертіледі: بُوعَى.
|
