Бабының сахихы

يَنْصُرُ نَصَرَ масдары نَصْرٌ және نُصْرَةٌ жәрдем беру, жеңіс сыйлау, көмектесу. Масдардан 12 сөзформасы жасалады:

1) نَصَرَ – мазий	7) اُنْصُرْ – амр хазир
2) يَنْصُرُ – музариъ	8) لِيَنْصُرْ – амр ғайиб
3) نَاصِرٌ – исм фаъил	9) لاَ تَنْصُرْ – нахий
4) مَنْصُورٌ – исм мафъул	10) مَنْصَرٌ – исм заман, исм макан
5) لَمْ يَنْصُرْ – жахд	11) مِنْصَارٌ – исм алат
6) لاَ يَنْصُرُ – нафий	12) أَنْصَرُ – исм тафзил

Амр хазир – اُنْصُرْ төмендегідей жолмен жасалады: تَنْصُرُ – мухатаб. Соңғы (ر) дұрыс әріп болып табылады, сондықтан оған сүкун қойылады: تَنْصُرْ. تا музариат әрпін түсіреміз. Одан кейін сүкунды әріп келген. После нее стоит буква с сукун. Екінші әріп (ع орнындағы) заммалы болғандықтан, сөз басына заммалы һамза қосамыз: - اُنْصُرْ:

اُنْصُرْ اُنْصُرا اُنْصُرُوا اُنْصُرِى اُنْصُرَا اُنْصُرْنَ

Музаъаф:

رَدًَُّ يَرُدُّ масдары ردًّ مردَّةً қайтару, қайтып беру, қарсы келу, бейнелеу.

1) رَدَّ – мазий	7) رُدَّ – амр хазир
2) يَرُدُُّ – музариъ	8) لِيَرُدَّ – амр ғайиб
3) رَادٌّ – исм фаъил	9) لاَ تَرُدَّ – нахий
4) مَرْدُودٌ – исм мафъул	10) مَرَدٌّ – исм заман, исм макан
5) يَرُدَّ لَمْ – жахд	11) مِرْدَادٌ – исм алат
6) يَرُدُّ لا – нафий	12) أَرَدُّ – исм тафзил

Бұл бапта жазм (шартты рай) кезінде музаъаф 4 түрлі вариантта болуы мүмкін – замма, фатха, кәсра, идғам: لَمْ يَرُدُّ لَمْ يَرُدَّ لَمْ يَرُدِّ لَمْ يَرْدُدْ. Ырықсыз етісте жазм кезінде заммадан басқа барлық вариантта болуы мүмкін. Замма болмайды. Замма екінші түбір әріпте (ع орнындағы) замма болған кезде пайда болады. Ал ырықсыз етісте екінші түбір әріпте замма болмайды.

رَدَّ негізінде رَدَدَ. Оның эълалы فَرَّ эълалына ұқсас келеді.

يَرُدُّ негізінде يَرْدُدُ. оның эълалы يَفِرُّ эълалына ұқсас келеді.

Амр хазир: (амр хазирдегі) رُدَّ رُدَّا رُدُّوا رُدِّى رُدَّا أُرْدُدْنَ, мухатаб, мухатабайн, мухатабийн мазий етістігінің ғайиб, ғайибайн, ғайибийн жіктелулері сияқты жіктеледі.

Мисал (و):

وَدَّ يَوُدُّ масдары وَدٌّ مَوَدَّةُ وُدٌّ وِدَادٌ – жақсы көру.

1)وَدَّ – мазий	7) وُدَّ – амр хазир
2) يَوُدُّ – музариъ	8) لِيَوُدَّ – амр ғайиб
3) وَادٌّ – исм фаъил	9) لاَ تَوُدَّ – нахий
4) مَوْدُودٌ – исм мафъул	10) مَوَدٌّ – исм заман, исм макан
5) لَمْ يَوُدَّ – жахд	11) مِيدَادٌ – исм алат
6) لاَ يَوُدَّ – нафий	12) أَوَدُّ – исм тафзил

Ажваф:

دَامَ يَدُومُ масдары دَوْمٌ دَوَامٌ مُدَامٌ – тұрақты (үздіксіз) болу.

1)دَامَ - мазий	7) دُمْ – амр хазир
2) يَدُومُ – музариъ	8) لِيَدُمْ – амр ғайиб
3) دَائِمٌ – исм фаъил	9) لاَ تَدُمْ – нахий
4) مَدُومٌ – исм мафъул	10) مَدَامٌ – исм заман, исм макан
5) لَمْ يَدُمْ – жахд	11) مِدَامٌ – исм алат
6) لاَ يَدُومُ – нафий	12) أَدْوَمُ – исм тафзил

دَامَ негізінде دَوَمَ. و әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, و «алифке» өзгертіледі - دَامَ:

دَامَ دَامَا دَامُوا دَامَتْ دَامَتَا دُمْنَ دُمْتَ دُمْتُمَا دُمْتُمْ دُمْتِ دُمْتُمَا دُمْتُنَّ دَمْتُ دُمْنَا

Тоғыз жіктелуде екінші түбір әріп (ع орнындағы) түсіп қалған: ғайибат, алты мухатаб, екі мутакаллим. دُمْنَ алғашқыда دَوَمْنَ болған. Екінші түбір әрпі фатхалы ажваф (و) екінші түбір әрпі заммалы ажвафқа (و) өзгертілді. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдын-ала харакаты алынған алдыңғы әріпке ауыстырылады – دُوْمْنَ. (و) және (م) аралығында қатар келген екі сүкун пайда болды. (و) түсіріледі: دُمْنَ. (Немесе оның екінші варианты төмедегідей жолмен жасалады: و әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, сондықтан و «алифке» өзгертіледі – دَامَ. Содан соң алифті түсіреміз, өйткені екі сұкун қатар келіп қалды: دَمْنَ. Содан кейін мұнда алғашқыда و әрпі тұрғандығын көрсету үшін бірінші әріпке замма беріледі: دُمْنَ – ауд. еск.). Басқа жіктелуерде эълал бірдей болып келеді.

دَامَ – دِيْمَ ырықсыз етісі: دَامَ бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі: دَوَمَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады: دَوِمَ. Одан бұрын тұрған әр әріпке замма беріледі – دُوِمَ. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, сондықтан оның кәсрасы алдын-ала харакаты алынған алдыңғы әріпке ауыстырылады: دِوْمَ. (و) сүкунды, ал оның алдында кәсра келген, сондықтан (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертіледі – دِيْمَ:

دِيْمَ دِيْمَا دِيْمُوا دِيْمَتْ دِيْمَتَا دُمْنَ دُمْتَ دُمْتُمَا دُمْتُمْ دُمْتِ دُمْتُمَا دُمْتُنَّ دُمْتُ دُمْنَا

Соңғы 9 жіктелуде екінші түбір әріп (ع орнындағы) түсіп қалған, олар сол жіктелулердің негізгі етістерімен сәйкес келеді. Негізінде олар: دُوِمْنَ دُوِمْتَ دُوِمْتُمَا دُوِمْتُمْ. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, сондықтан оның заммасын алдыңғы әріпке өткіземіз түсіреміз: دُوْمْنَ دُوْمْتَ. (و) және (م) аралығында екі сүкун пайда болды. (و) түсіріледі: دُمْنَ دُمْتَ.

 

 

يَدُومُ – музариъ етістігі:

يَدُومُ يَدُومَانِ يَدُومُونَ تَدُومُ تَدُومَانِ يَدُمْنَ تَدُومُ تَدُومَانِ تَدُومُونَ تَدُومِيْنَ تَدُومَانِ تَدُمْنَ أَدُومُ نَدُومُ

 

يَدُومُ. يَدُمْنَ تَدُمْنَ, олар негізінде

Екі жіктелуде де: ғайибат және мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген. يَدُومُ негізінде يَدْوُمُ. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдыңғы әріпке беріледі: негізінде يَدْوُمْنَ تَدْوُمْنَ болған يَدُومُ. يَدُمْنَ تَدُمْنَ. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдыңғы әріпке өткізіледі: يَدُوْمْنَ تَدُوْمْنَ. (و) және (م) аралығында қатар келген екі сүкун пайда болды, сондықтан (و) әрпін түсіреміз: يَدُمْنَ تَدُمْنَ.

Мажхулы – يُدَامُ. يَدُومُ формасын бұрынғы алғашқы қалпына келтіреміз – يَدْوُمُ. Соңғыдан бұрынғы әріпке фатха қойылады – يَدْوَمُ. Музариат әрпіне замма қойылады – يُدْوَمُ. (و) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізіледі: يُدَوْمُ. (و) әрпін алдыңғы әрпінің харакаты (фатха) сәйкес келетін әріпке, яғни алифке ауыстырамыз – يُدَامُ:

يُدَامُ يُدَامَانِ يُدَامُونَ تُدَامُ تُدَامَانِ يُدَمْنَ تُدَامُ تُدَامَانِ تُدَامُونَ تُدَامِيْنَ تُدَامَانِ تُدَمْنَ أُدَامُ نُدَامُ.

Ғайибат және мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген: олар негізінде يُدْوَمْنَ تُدْوَمْنَ болған. (و) әрпі алифке ауыстырылады. Енді қатар келген екі сүкун пайда болды, сондықтан алифті түсіреміз.

دَائِمٌ фаъил, негізінде دَاوِمٌ болған. (و) қосымша алифтен кейін келген, сондықтан (و) һамзаға ауыстырылады: دَائِمٌ.

مَدُومٌ исм мафъул, алғашқыда مَدْوُومٌ болған. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдыңғы әріпке өткізіледі: مَدُوْوْمٌ. Екі (و) арасында екі сүкун қатар келді. Сондықтан бір (و) әрпін түсіреміз: مَدُومٌ. Имам Ахфаштың пікірінше, бірінші (و), имам Сибавайхтың ойынша екінші (و) түсіріледі.

Жахд түрі:

لَمْ يَدُمْ لَم يَدُومَا لَم يَدُومُوا لَم تَدُم لَم تَدُومَا لَم يَدُمْنَ لَم تَدُم لَم تَدُومَا لَم تَدُومُوا لَم تَدُومِى لَم تَدُومَا لَم تَدُمْنَ لَم أَدُمْ لَم نَدُمْ.

Жеті жіктелуде екінші түбір әріп түсірілген: ғайиб, ғайиба, ғайибат, мухатаб, мухатабат, екі мутакаллим. لَمْ يَدُمْ (لَم) әрпі қосылудан бұрын يَدُومُ болған. (لَم) қосылғаннан кейін (م) қосымшасына сүкун қойылды: لَم يَدُوْمْ. Қатар келген екі сүкун пайда болды, сондықтан (و) түсірілді.

Нафий жіктелуі мен эълалында музариъ формасына ұқсас келеді.

Амр хазир - دُمْ. تَدُومُ – мухатаб. (م) қосымшасы – дұрыс әріп. Оған сүкун береміз: تَدُوْمْ. Екі сүкун келгендіктен (و) түсіріледі: تَدُمْ. Музриъат әрпі (ت) түсіріледі. Одан соң харакатты әріп келген, сондықтан амрдың жасалуы осымен аяқталады– دُمْ:

دُمْ دُومَا دُومُوا دُومِى دُومَا دُمْنَ.

دُمْ негізінде أُدْوُمْ. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасын алдыңғы әріпке береміз: أُدُوْمْ. Қатар келген екі сүкун пайда болды, соған байланысты (و) түсіріледі: أُدُمْ. Һамзаға қажеттілік қалмады, сондықтан ол түсірілді: دُمْ.

Нун таъкид хафийфа:

دُومَنْ دُومُنْ دُومِنْ.

Нун таъкид сакийла:

دُومَنَّ دُومَانِّ دُومُنَّ دُومِنَّ دُومَانِّ دُمْنَانِّ.

Амр ғайиб және нахийдың жіктелулері екі етісте де жахдтың жіктелуіне ұқсас жасалады.

Исм заман, исм макан: مَدَامٌ مَدَامَانِ مَدَائِمُ. مَدَامٌ алғашқыда مَدْوَمٌ болған. (و) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізілді. (و) әрпін алдыңғы әрпінің харакаты (фатха) сәйкес келетін әріпке, яғни алифке ауыстырамыз: مَدَامٌ. مَدَائِمُ негізінде مَدَاوِمُ болған (دَائِمٌ эълалы сияқты).

Исм алат: مِدَامٌ مِدَامَانِ مَدَائِمُ, эълалы исм заман-исм макан эълалына ұқсас келеді.

Исм тафзил:

أَدْوَمُ أَدْوَمَانِ أَدْوَمُونَ دُومَى دُومَيَانِ دُومَيَاتٌ

Эълалы исм заман-исм макан эълалына ұқсас келеді.

 

Нақис فَعَلَ يَفْعُلُ;

دَعَا يَدْعُو масдары دَعْوَةٌ – шақыру, دُعْوَةٌ – жұмысқа шақыру.

1) دَعَا – мазий	7) اُدْعُ – амр хазир
2) يَدْعُو – музариъ	8) لِيَدْعُ – амр ғайиб
3) دَاعٍ – исм фаъил	9) لاَ تَدْعُ – нахий
4) مَدْعُوٌّ – исм мафъул	10) مَدْعًى – исм заман, исм макан
5) لَمْ يَدْعُ – жахд	11) مِدْعًى – исм алат
6) لا يَدْعُو- нафий	12) أَدْعَى – исм тафзил

دَعَا негізінде دَعَوَ. (و) әріпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген, сондықтан ол алифке ауыстырылады: دَعَا.