ТӨРТІНШІ БАП. Өткен шақ етістігінің төртінші бабында екінші түбір әріп кәсралы

Өткен шақ етістігінің төртінші бабында екінші түбір әріп кәсралы, ал осы-келер шақ етістігінде екінші түбір әріп фатхалы болады: فَعِلَ يَفْعَلُ. Бұл баптың масдарының 10 қалыбы бар:

Қалыбы	Мысалы	Мағынасы
فَعَلاً	تَعَباً	Қысылу (ұялу)
فُعْلٌ	نُضْجٌ	Пісті (егін туралы)
فِعْلٌ	سِمنٌ	Семіз болу
فِعْلاَنً	نِسْيَانٌ	Ұмыту
فَعَالٌ	حَيَاءٌ (حَيَاةٌ)	Ұялу (тірі болу)
فَعْلٌ	لَعْبٌ	Ойнау
فَعَالَةٌ	كَرَاهَةٌ	Жақсы көрмеу
فُعْلَةٌ	قٌوَّةٌ	Күшті болу
فُعُولٌ	صُعُودٌ	Көтерілу
فَعْلَةٌ	رَحْمَةٌ	Кешу, аяу

Сахих:

حَمِدَ يَحْمَدُ масдары حَمْدٌ мақтау.

1) حَمِدَ – мазий	7) اِحْمَدْ – амр хазир
2) يَحْمَدُ – музариъ	8) لِيَحْمَدْ – амр ғайиб
3) حَامِدٌ – исм фаъил	9) لا تَحْمَدْ – нахий
4) مَحْمُودٌ – исм мафъул	10) مَحْمَدٌ – исм заман, исм макан
5) لَم يَحْمَدْ – жахд	11) – مِحْمَادٌ – исм алат
6) لا يَحْمَدُ - нафий	12)أَحْمَدُ - исм тафзил

Музаъаф:

عَضَّ يَعَضُّ масдар عَضٌّ тістеу.

1) عَضَّ – мазий	7) عَضَّ – амр хазир
2) يَعَضُّ – музариъ	8) لِيَعَضَّ – амр ғайиб
3) عَاضٌّ – исм фаъил	9) لا تَعَضَّ – нахий
4) مَعْضُوضٌ – исм мафъул	10) مَعَضٌّ исм заман, исм макан
5) لَم يَعَضَّ – жахд	11)مِعْضَاضٌ - исм алат
6) لا يَعَضُّ – нафий	12) أَعَضُّ – исм тафзил

 

عَضَّ негізінде عَضِضَ. Бірінші әріптің (ض) харакаты түсірілген: عَضْضَ. Бірінші (ض) әрпі екіншісіне кірігіп кетті: عَضَّ. يَعَضُّ алғашқыда يَعْضَضُ болған. Бірінші (ض) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізілді: يَعَضْضُ, содан соң бірінші (ض) екіншісіне кіріктірілді (ассимиляция жасалды): يَعَضُّ. Барлық жіктелулер мен ережелерде олар فَرَّ يَفِرُّ етістігіне ұқсас болып келеді.

Мисал (و):

وَضِرَ يَوْضَرُ масдары وَضْرٌ семіз болу.

1) وَضَرَ – мазий	7) لِيَوْضَرْ – амр ғайиб
2) يَوْضَرُ – музариъ	8) لا تَوْضَرْ – нахий
3) وَضِيرٌ сифати мушаббаха	9) مَوْضِرٌ исм заман, исм макан
4) لَم يَوْضَرْ – жахд	10) مِيْضَارٌ – исм алат
5) لا يَوْضَرُ – нафий	11) أَوْضَرُ – исм тафзил
6) اِيضَرْ – амр хазир

Егер екінші немесе үшінші әріп көмей әрпі (харф халк) болса, онда бұл баптың музариъ етістігінде (و) түсіріледі: وَسِعَ يَسَعُ масдары سِعَةٌ қуану, сыю (сыйып кету).

1) وَسَعَ – мазий	7) سَعْ – амр хазир
2) يَسَعُ – музариъ	8) لِيَسَعْ – амр ғайиб
3) وَاسِعٌ – исм фаъил	9) لا تَسَعْ- нахий
4) مَوْسُوعٌ – исм мафъул	10) مَوْسِعٌ исм заман, исм макан
5) لَم يَسَعْ – жахд	11)مِيسَاعٌ - исм алат
6) لا يَسَعُ – нафий	12) أَوْسَعُ – исм тафзил

 

Мисал (ـيـ):

يَئِسَ يَيْئَسُ масдары يَاْسٌ يَاْسَةٌ үміт үзу.

1) يَئِسَ – мазий	7) اِيْئَسْ – амр хазир
2) يَيْئَسُ - музариъ	8) لِيَيْئَسْ – амр ғайиб
3) يَائِسٌ – исм фаъил	9) لا تَيْئَسْ – нахий
4) مَيْئُوسٌ – исм мафъул	10) مَيْئِسٌ – исм заман, исм макан
5) لَم يَيْئَسْ – жахд	11)مِيْئَاسٌ - исм алат
6) لا يَيْئَسُ – нафий	12) اَيْئَسُ - исм тафзил

Ажваф (و):

خَافَ يَخَافُ масдары خَوْفٌ خِيفَةٌ مَخَافَةٌ қорқу.

1) خَافَ - мазий	7) خَفْ – амр хазир
2) يَخَافُ – музариъ	8) لِيَخَفْ – амр ғайиб
3) خَائِفٌ – исм фаъил	9) لا تَخَفْ – нахий
4) مَخُوفٌ – исм мафъул	10) مَخَافٌ исм заман, исм макан
5) لَم يَخَفْ – жахд	11)مِخَافٌ - исм алат
6) لا يَخَافُ – нафий	12) أَخْوَفُ – исм тафзил

خَافَ негізінде خَوِفَ. (و) әрпінің харакаты бар, ал оның алдынан фатха келген, (و) әрпі алифке ауыстырылады: خَافَ. بَاعَ сияқты жіктеледі.

Ғайибадағы жіктелуі: خِفْنَ, негізінде خَوِفْنَ. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның кәсрасы алдын-ала харакаты түсірілген алдыңғы әріпке өткізіледі: خِوْفْنَ. (و) әрпінің харакаты жоқ (яғни, сүкунды), оның алдында кәсра келген, (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілді: خِيْفْنَ. (ـيـ) және (ف) аралығында қатар келген екі сүкун пайда болды. Басқа жіктелулерде ұқсас болады.

خَافَ мажхулы: خِيفَ. خِيفَ алғашқыда خُوِفَ болған. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның кәсрасы алдын-ала харакаты түсірілген алдыңғы әріпке өткізіледі: خِوْفَ. (و) сүкунды, оның алдында кәсра келген, (و) әрпін (ـيـ) әрпіне ауыстырамыз: خِيفَ. بِيْعَ сияқты жіктеледі.

يَخَافُ алғашқыда يَخْوَفُ болған. (و) харакаты алдыңғы әіпке өткізілген: يَخَوْفُ. (و) әрпінің негізінде харакаты бар, мұнда оның алдында фатха келген, (و) әрпін алифке ауыстырамыз - يَخَافُ:

يَخَافُ يَخَافَانِ يَخَافُونَ تَخَافُ تَخَافَانِ يَخَفْنَ تَخَافُ تَخَافَانِ تَخَافُونَ تَخَافِينَ تَخَافَانِ تَخَفْنَ أَخَافُ نَخَافُ.

Ғайибат және мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген.

يَخَافُ мажхулы: يُخَافُ. Жіктелуі, эълалы, әріп түсірілуі негізгі етіске ұқсас.

خَائِفٌ исм фаъил, негізінде: خَاوِفٌ. Жіктелуі мен эълалы دَائِمٌ сияқты болып келеді.

مَخُوفٌ исм мафъул, негізінде: مَخْوُوفٌ. Барлық ережелерде مَدُومٌ етістігіне ұқсас болады.

لَم يَخَفْ жахд. لَم қосылудан бұрын ол يَخَافُ болған. لَم қосылғаннан кейін музариъ қосымшасына (ف) сүкун қойылады: لَم يَخَاْفْ. ا және ف арасында екі сүкун қатар келген. ا түсірілген: لَم يَخَفْ.

Жекеше түрдің бес жіктелуінде, әйел тегіндегі көпше түрдің екі жіктелуінде екінші түбір әріп түсірілген. (نَخَفْ мағынасы жағынан көпше түрде болса да, жазуда муфрадқа – жекеше түрге – ауд. еск.)

Мажхулы لَم يُخَفْ. Барлық ережелерде маълумға ұқсас.

Нафий музариъ формасына ұқсас.

خَفْ амр хазир:

خَفْ خَافَا خَافُوا خافي خَافَا خَفْنَ.

Мухатаб и мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген.

لِيَخَفْ амр ғайиб, لا تَخَفْ - нахий жахдке ұқсайды. Басқа сөзжасамдардың эълалдары музариъ етістігінің эълалына ұқсас болып келеді.

Ажваф (ـيـ):

هَابَ يَهَابُ масдары هَيْبَةٌ مَهَابَةٌ қорқу, жақсы көре қорқу.

1) هَابَ – мазий	7) هَبْ – амр хазир
2) يَهَابُ – музариъ	8) لِيَهَبْ – амр ғайиб
3) هَائِبٌ – исм фаъил	9) لا تَهَبْ- нахий
4) مَهِيبٌ – исм мафъул	10) مَهَابٌ исм заман, исм макан
5) لَم يَهَبْ – жахд	11) مِهَابٌ – исм алат
6) لا يَهَابُ – нафий	12)أَهَابُ - исм тафзил

هَابَ هَيِبَ болған. (ـيـ) әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, (ـيـ) әрпі алифке өзгертілген.

يَهَابُ يَهْيَبُ болған. (ـيـ) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке берілді. (ـيـ) әрпінің негізінде харакаты болған, мұнда оның алдында фатха келгендіктен, (ـيـ) әрпін алифке өзгерттік. Барлық эълалы осы мысалмен салыстырылады.

مَهِيبٌ эълалы مَبِيعٌ эълалына ұқсас.

Нақис:

خَشِيَ يَخْشَى масдары خَشْيَةٌ қорқу.

1) خَشِىَ – мазий	7) اِخْشَ - амр хазир
2) يَخْشَى – музариъ	8) لِيَخْشَ – амр ғайиб
3) خَاشٍ – исм фаъил	9) لا تَخْشَ – нахий
4) مَخْشًى – исм мафъул	10) مَخْشًى исм заман, исм макан
5) لَم يَخْشَ – жахд	11) مِخْشً – исм алат
6) لا يَخْشَ – нафий	12)أَخْشَى - исм тафзил

Өткен шақ етістігінің ғайибийн жіктелуінде үшінші әлсіз түбір әріп رُمُوا эълалындағыдай түсірілген. басқа жіктелулердің эълалы َمَى يَرْمِى мысалында айтылған.

Лафиф:

قَوِىَ يَقْوَى масдарыقُوَّةٌ күшті болу, негізінде قُوْوَةٌ - (و) әрпі (و) әрпіне кіріккен (ассимиляцияланған).

1) قَوِىَ – мазий	7) اِقْوَ – амр хазир
2) يَقْوَى – музариъ	8) لِيَقْوَ – амр ғайиб
3) قَوِيٌّ – сифати мушаббаха	9) لا تَقْوَ – нахий
4) مَقْوِيٌّ – исм мафъул	10) مَقْوًى исм заман, исм макан
5) لَم يَقْوَ – жахд	11) مِقْوًى – исм алат
6) لا يَقْوَى – нафий	12)أَقْوَى - исм тафзил

قَوِىَ قَوِوَ болған. Эълалы دُعِىَ эълалына ұқсас ( و сырттан келген, әрі кәрадан соң тұр, сондықтан ( ـيـ ) әрпіне өзгертеміз – ауд. еск.). يَقْوَى негізінде يَقْوَوُ. Эълалы يُدْعَى эълалына ұқсас. ( و төртінші әріп, оның алдында замма жоқ, сондықтан (و) әрпін ( ـيـ ) әрпіне өзгертеміз – ауд. еск.).

قَوِىٌّ негізінде قَوُوْوٌ. (و) төртінші әріп болып тұр, оның алдында замма жоқ, (ـيـ) әрпіне ауыстырамыз: قَوُوْىٌ. (و) әрпі бір сөзде (ـيـ) әрпімен қатар тұр, біріншісі сүкунды, сондықтан (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілген: قَوُيْىٌ. Ассимиляцияға қажеттілік туды, бірінші (ـيـ) әрпі екінші (ـيـ) әрпіне кірігіп кеткен: قَوُىٌّ. (ـيـ) әрпін сақтап қалу үшін оның алдына кәсра қойылды - قَوِىٌّ:

قَوِىٌّ قَوِيَانِ قَوِيُّونَ قَوِيَةٌ قَوِيَّتَانِ قَوِيَّاتٌ.

مَقْوِىٌّ негізінде مَقْوُوْوٌ болған. Эълалы قَوِىٌّ эълалына ұқсас. Басқа сөзжасамдардың эълалы музариъ форомасының эълалына ұқсас болып келеді.

Лафиф (ي):

حَيِىَ يَحْيَى масдары حَيَوةٌ حَيَاةُ)) مَحْيًا өмір сүру, حَيَاءٌ ұялу.

1) حَيِىَ – мазий	7) اِحْىَ – амр хазир
2) يَحْيَى – музариъ	8) لِيَحْىَ – амр ғайиб
3) حَىٌّ – сифати мушаббаха	9) لا تَحْىَ- нахий
	10) مَحْىً исм заман, исм макан
5) لَم يَحْىَ - жахд	11) مِحْيَاءٌ – исм алат
6) لا يَحْيَى – нафий	12)أَحْيَى - исм тафзил

حَيِىَ алғашқыда حَيِوَ болған. Эълалы دُعِىَ эълалына ұқсас. يَحْيَى негізінде يَحْيَوُ болған. Эълалы يُدْعَى эълалына ұқсас. حَىٌّ негізінде حَيْوٌ болған. (و) және (ـيـ) бір сөзде қатар тұр, біріншісі сүкунды, (و) әрпі (ـيـ) әрпіне ауыстырылады: حَيْىٌ, содан соң (ـيـ) әрпі (ـيـ) әрпіне кірігіп кетті: حَىٌّ.

Мултавий:

وَجِيَ يَوْجَى масдары وَجْيٌ аяқтан шалу, шалып қалу.

1) وَجِىَ – мазий	7) اِيْجَ – амр хазир
2) يَوْجَى – музариъ	8) لِيَوْجَ – амр ғайиб
3) وَجٍ – сифати мушаббаха	9) لا تَوْجَ – нахий
	10) مَوْجًى исм заман, исм макан
5) لَم يَوْجَ – жахд	11) مِيجَاءٌ – исм алат
6) لا يَوْجَى – нафий	12)أَوْجَى - исм тафзил

وَجِيَ эълалы رُمِىَ эълалына ұқсас.

يَوْجَى негізінде يَوْجَىُ болған, эълалы يَرْعَى эълалына ұқсас келеді.

وَجٍ алғашқыда وَجِيٌ болған, эълалы رَامٍ эълалына ұқсас.

اِيْجَ негізінде اِوْجَ. (و) сүкунды, оның алдында кәсра тұр, (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілген.

مِيْجَاءٌ негізінде مِوْجَاىٌ болған, (ـيـ) әрпі һамзаға өзгертілді, ал (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілді. ( ـيـ әрпі қосымша алиф әрпінен кейін келген. Сондықтан ол һамзаға өзгертілген – ауд. еск.)