Еңбекақы төлеудің тарифтік жүйесі

Тарифтік жү йе – бұ л атқ арылатын ең бектің тү ріне, қ иындығ ына, шарттарына жә не сипатына байланысты сараланғ ан тү рде ең бекақ ы тө леуді қ амтамасыз ететін нормативтер мен нормалардың жиыны. Ол келесі негізгі элементтерден тұ рады: тарифтік – біліктілік анық тамалар, тарифтік тор, тарифтік санаттар (разрядтар) жә не оларғ а сә йкес коэффициенттер, тарифтік ставкалар (соның ішінде 1-санат), ең бекақ ығ а қ осылатын аудандық коэффициенттер, тарифтік ставкаларғ а қ осымша тө лемдер мен белгілі ең бек жағ дайынан ауытқ улар болғ аны ү шін қ осымша тө лемдер.

Тарифтік – біліктілік анық тамалар бірінші санатты тарифтік ставка мен тарифтік торды қ олдануды қ арастырады. Тарифтік-біліктілік анық тамалар мынадай тү рлерге бө лінеді:

1) жұ мыс пен жұ мысшылардың кә сіби Бірің ғ ай тарифтік-біліктілік анық тамасы;

2) ө ндірістік саладағ ы жетекшілердің, лауазымды басшылардың, қ ызметкерлер мен мамандардың біліктілік анық тамасы;

3) бюджет аясындағ ы лауазымды қ ызметкерлердің біліктілік анық тамасы.

Жұ мыс пен жұ мысшылардың кә сіби Бірің ғ ай тарифтік–біліктілік анық тамасы (БТБА) жұ мыс пен жұ мысшылардың санатын анық тау ү шін қ ажет. Кө бінесе ө неркә сіптік саладағ ы жұ мыстар алты санатқ а, ал кейбір салаларда – сегізге бө лінеді. БТБА арқ ылы анағ ұ рлым кү рделі қ иын мә селе – салыстыру шешіледі, яғ ни жұ мыстың ә р тү рін оның қ иындық дә режесіне, біліктілік дең гейіне байланысты салыстырады.

Жұ мыскерлерді тарификациялау, яғ ни оларғ а кә сіби білімі мен ең бекке машық тануына байланысты белгілі бір санатты беруі. Ол ә рекет етуші БТБА негізінде комиссиямен халық шаруашылығ ының барлық салаларына жалпы берілетін кә сіп ү шін 70-тен астам шығ арымы (выпуск), сондай-ақ салалық шығ арамы да бар жә не меншіктің басқ а формаларындағ ы кә сіпорындар ү шін ұ сыныстық формадағ ы, ал мемлекеттік кә сіпорындарда міндетті тү рде қ олданатын санат.

Ең бекақ ыны тө леудегі тарифтік тор - ең бекақ ы тө леудегі сараланғ ан қ ұ рал, яғ ни ол ә ртү рлі топтағ ы жұ мыскерлерге жұ мысының қ иындығ ына байланысты, сонымен қ атар санат саны мен оларғ а сә йкес тарифтік коэффициенттердің абсолюттік немесе салыстырмалы бірліктерінен тұ рады.

 

Бюджеттік аядағ ы ең бекақ ы тө леу бойынша бірың ғ ай тарифтік тор 18 санаттан тұ рады, олардың ә рқ айсысына 1-санаттағ ы тарифтік ставкағ а шақ қ андағ ы ө з тарифтік коэффициенті сә йкес келеді (Кесте 1).

Тарифтік тор тарифтік коэффициенттердің санаттық ө сімін ә рі абсолюттік, ә рі салыстырмалы тү рде қ амтамасыз ету мақ сатымен қ ұ рылады. Тарифтік коэффициенттің абсолюттік ө сімі тарифтік коэффициенттің арасындағ ы айырмашылық ты кө рсетеді.

Мысалы, 1-ші жә не 2-ші санат арасындағ ы айырмашылық 0, 11-ді қ ұ райды. Тарифтік коэффициенттің қ атынастық ө сімі пайыз тү рінде кө рсетілген кіші коэффициенттің жоғ арығ а қ атынасын бір бірлікке азайтуына тең. Мысалы, 7-ші жә не 8-ші санаттың арасындағ ы ө сім [(2, 02/1, 84)-1]*100% = 9, 78% -ды қ ұ райды.

 

Кесте 1 - Бюджет саласындағ ы жұ мыскерлерге ең бекақ ы тө леудің бірың ғ ай тарифтік торы

 

Ең бекақ ы тө леу санаты	Тарифтік коэффициент	Ең бекақ ы тө леу санаты	Тарифтік коэффициент	Ең бекақ ы тө леу санаты	Тарифтік коэффициент
	1, 0		1, 84		3, 12
	1, 11		2, 02		3, 36
	1, 23		2, 22		3, 62
	1, 36		2, 44		3, 9
	1, 51		2, 68		4, 2
	1, 67		2, 89		4, 5

 

Шекті санаттағ ы тарифтік коэффициенттер арасындағ ы қ атынас диопозон деп аталады. Жоғ арыда бірың ғ ай тарифтік тордың диопозоны 1: 4, 5 кө рсетілген. Тарифтік коэффициенттің дең гейі берілген жұ мыс бойынша ең бекақ ы тө леу бірінші санатқ а қ арағ анда қ андай дең гейге артқ анын кө рсетеді. Кә сіпорын ө зі ө збетінше зауыттық тарифтік жү йені ойлап шығ ыра алады жә не оның негізінде бюджет аясындағ ы жұ мыскерлерге тө ленетін ең бекақ ының бірың ғ ай тарифтік торы болуы мү мкін. Бірың ғ ай тарифтік торда жұ мыскерлердің мамандығ ы келесідей тарификацияланады. 1-ші ден 8-ші санатқ а дейін атқ арушылар, мамандар жә не 2-ден 18-ші санатқ а дейін басшылар.

Тарифтік ставкалар – бұ л жұ мыс уақ ытының бірлігіндегі ең бекақ ының ақ шалай формадағ ы абсолютті мө лшерінің кө рінісі. Ол ең алдымен жұ мыскер ең бекақ ысының дең гейін анық тайды, ө йткені жұ мыскердің ең бекақ ысы бекітілген минималды ең бекақ ы мө лшері мен жұ мыс уақ ытының ұ зақ тығ ы негізінде есептелетін 1-ші санаттағ ы тарифтік ставканың кө леміне байланысты. Жұ мыскердің біліктілігіне сә йкес тарифтік ставка (Т^і_ст) келесідей формуламен анық талады:

 

Т^і_ст = Т_ст * К^і_Т,

 

мұ ндағ ы, Т_ст - 1-ші санаттағ ы тарифтік ставка;

К^і_Т - і-ші санаттағ ы тарифтік коэффициент.

 

1-ші санаттағ ы тарифтік ставка сағ аттық, кү ндік жә не айлық болуы мү мкін. 1-ші санаттағ ы сағ аттық жә не кү ндік тарифтік ставка ереже бойынша мерзімдік жә не кесімді жұ мыс істейтін жұ мыскерлерге қ олданылады. 1-ші санаттағ ы айлық тарифтік ставка қ азіргі кезде бюджетпен қ аржыландырылатын мекемелерде, ұ йымдар мен кә сіпорындарда істейтін жұ мыскерлердің Бірың ғ ай тарифтік ең бекақ ы тө леу жү йесінде қ олданылады (БТЖ). Ә рбір кә сіпорын ө зі 1-ші санаттағ ы басшылардың, мамандардың жә не атқ арушылардың тарифтік ставкасын анық тайды. 1-ші санаттағ ы айлық тарифтік ставка БТЖ-дегі принциптерге жә не заң ғ а сә йкес ең бекақ ының минималды кө лемінен тө мен болмауы тиіс.

Ең бекақ ығ а қ осылатын аудандық коэффициенттер ең бекақ ыны реттеудің аудандық механизмі болып табылады. Ең бекақ ыны аудандық реттеу мыналардан тұ рады:

а) Ең бекақ ының аудандық коэффиценті. Ол жалпы кә сіпорынның немесе ө неркә сіптің орналасқ ан жеріне байланысты ең бекақ ының нормативтік кө рсеткіш дә режесінің артуы жә не ол ө мір сү руге қ олайсыздық дә режесін ескере отырып бекітіледі. Аудандық коэффициент диапазоны 1, 15-тен 2, 0-ғ а дейін ауытқ иды.

б) Зиянкесті аймақ тардағ ы ү здіксіз ө тілі ү шін ең бекақ ығ а қ осылатын пайыздық ү стеме. Ең бек ө тіліміне жә не жұ мыс істеу мекеніне байланысты ең бекақ ығ а ү стеме 10-нан 100%-ғ а дейін ауытқ иды.

Ең бекақ ыны аудандық реттеу мемлекеттің шаруашылық субъектілеріне, жұ мыс беруші мен жұ мыскерлерге қ ойылатын міндетті талабының бірі.

Жалпы ө ндірістерде қ осымша ың таландыру арқ ылы, яғ ни жоғ ары біліктілігі ү шін, жоғ ары жетістікті ең бегі ү шін, ерекше маң ызды жұ мыс атқ арғ аны ү шін, тү нгі уақ ыттағ ы атқ арғ ан жұ мыстары ү шін қ осымша ақ шалай сыйлық тар беріледі. Ың таландыру тө лемдерінің кө лемі кә сіпорынның ө зінің қ арауы бойынша, яғ ни ө ндіріп шығ арғ ан тауардың ө зіндік қ ұ нына байланысты «Ең бекақ ығ а кеткен шығ ындар» тарауында қ арастырылады.

Кә сіпорында тарифтік жү йенің кез-келген элементін заң дық нормаларғ а сә йкес қ олдануғ а болады.