Еңбекақы төлеудің тарифтік емес жүйесі
Нарық тық қ атынас жағ дайында ең бекақ ы тө леудің бейтарифтік жү йесі кең інен тарағ ан. Солардың кейбіреулерін қ арастырайық. Мә селен А бө лшектерді сату комбинатында жұ мыскерлердің ең бекақ ысы сол бө лімнің ең бекақ ы тө леу қ орының белгілі кө лемін қ ұ райды. Ол келесі ү ш факторғ а байланысты болып келеді: - Жұ мыскердің біліктілік дең гейіне; - Ең бектік қ атысу коэффициентіне; - Жұ мыс ітеген мерзіміне. Бұ л ұ жымның ең бекақ ы тө леудегі негізгі элементі біліктілік дең гейі болып табылады. Ол ұ жымның барлық қ ызметкерлеріне бекітіледі. Кә сіпорында жұ мыскердің былтырғ ы жылғ ы жалақ ысынан ең бекақ ы тө леудің минималды дең гейін бө ліп кө рсету. Жұ мыскердің біліктілік дең гейін бағ алау кезінде келесідей кө рсеткіштер негізге алынады: білімі, біліктілігі, жеке қ абілеті, ынтасы, жауапкершілігі, шығ армашылық жұ мысты атқ аруы жә не т.б. Біліктілік дең гейіне байланысты барлық жұ мыскер он біліктілік топтарына бө лінеді. Нақ ты маманның немесе жұ мыскердің қ ай біліктілік тобына жататындығ ын шешу ү шін оның жеке сапалық жақ тары ескеріледі. Уақ ыт ө те келе жеке жұ мыскердің біліктілік дең гейі ө згеруі ық тимал жә не мұ ндай ө згерістер ашық тү рде талқ ыланады. Сонымен қ атар, барлық жұ мыскердің біліктілік коэффициентінен басқ а, ең бекке қ атысу коэффициенті (ЕҚ К) есептеледі. Оны анық тау кезең і, коэффициент кө леміне ә сер ететін кө рсеткіштер жиыны арнайы жағ даймен анық талады. Ең бекақ ы тө леудің бейтарифтік жү йесі қ ұ рылыс жә не жө ндеу салаларында қ олданылады. Атқ арғ ан жұ мыстың кө леміне байланысты ұ жымдық ең бекақ ы ә рбір жұ мыскерге оның қ ызметтік міндетіне қ арамастан ең бектік қ ұ ндық коэффициенті бойынша есептеледі. Ол былайша есептеледі. Алдымен ә р жұ мыскердің соң ғ ы ү ш-алты айдағ ы, ә ртү рлі сыйақ ыдан немесе қ осымша тө лемнен «тазартылғ ан» ең бекақ ысы есептеледі, содан кейін осы уақ ыт аралығ ындағ ы барлық жұ мыс кү ндері анық талады. Ең бекақ ы сомасы жұ мыс істеген кү ндер санына бө лінеді. Бұ л барлық қ ызметкерлер ү шін бекітілетін ең бек қ ұ нын есептеу коэффициентінің (ЕҚ ЕК) кө лемі немесе ең бек қ ұ нының коэффициенті болып табылады. Мұ нда жұ мыскердің ең бек тә ртібі, іскерлік сапасы ескеріледі. Қ ызметкердің ең бекақ ысын ЕҚ ЕК бойынша есептеу келесідей тә ртіппен жү ргізіледі. Кә сіпорын бө лімшесінің басшылары мен мамандарының ең бекақ ысын анық таудың дә стү рлі емес жү йесінің ұ тымды нұ сқ асы болып, жұ мысшылар табысы мен ө ндіріс нә тижесі арасындағ ы байланыс «қ алқ ымалы оклад» жү йесі саналады. Оның мағ ынасы келесідей, яғ ни осы айдағ ы жұ мыстың қ орытындысын ескере отырып, келесі айда жұ мысшығ а жаң а лауазымдық оклад бекітіледі. Мұ нда оклад ә р басты техника – экономикалық кө рсеткіштер пайызының жоғ арылауына (тө мендеуіне) байланысты тө мендейді немесе жоғ арылайды (Кесте 2). Ең бекақ ыны есептеуді ұ йымдастырудың шет елдік тә жірибесінің ішінен американдық, жапондық, батыс-еуропалық моделдерді атап ө туге болады. Жапондық ең бекақ ы тө леуді ұ йымдастыру жү йесінің басқ аларынан айтарлық тай айырмашылығ ы бар: бұ рынғ ы кезде ең бекақ ы мө лшері жасы мен ең бек ө тіліміне сә йкес анық талса, ал кейінен басты назар ең бек тиімділігі мен біліктілігіне аударыла бастады. Нә тижесінде ең бекақ ы мө лшерін анық таудың негізгі факторы болып ең бек тиімділігі мен ө тілі саналды. Жапониядағ ы ең бекақ ы тө леудің басты ерекшелігі болып соң ғ ы он жылдағ ы ең бекақ ының ө суі саналады. Бағ а кө терілген жағ дайда ең бекақ ы жоғ ары кө лемде ө седі.
Кесте 2 - Лауазымның біліктілік топтары
Жапондық тә жірибеде жыл соң ында немесе жылына екі рет ә р жұ мыскердің жұ мыс істеу нә тижесіне байланысты бонус тү рінде тө лем беріледі. Осы тө лемнің кө лемі тө рт айлық жалақ ығ а дейін жетеді. Сондай-ақ, Жапонияда ең бекті мотивациялау ерекшелігі болып фирманың ө з жұ мыскерінің тұ рмыстық жағ дайына кө ніл аударуы жә не кө мек кө рсетуі жатады. Соң ғ ы жылдары АҚ Ш, Франция жә не кө птеген басқ а елдерде қ ызметті бағ алауғ а негізделген жеке ең бекақ ы тө леу кең інен қ олданылып келеді. Қ ызметті бағ алау мазмұ ны мынаны тү сіндіреді: бірдей біліктіліктегі жә не бірдей лауазымдағ ы қ ызметкер ө зінің табиғ и қ асиеті, ең бек ө тілі, мақ саттық ұ станымы, алғ а талпынысы мен мотиві арқ ылы жұ мыста ә ртү рлі нә тижелерге қ ол жеткізуі мү мкін. Бұ л ерекшеліктер ең бекақ ығ а ық пал етуі қ ажет. Мұ ндай мә селе санат (немесе лауазым) шегінде окладты саралау арқ ылы шешілуі тиіс. АҚ Ш-та инженерлі-техникалық қ ызметкер жұ мысының 80%, ал жұ мыскердің шамаман – 50% компания бағ алайды. Францияда жеке ең бекақ ыны кө бінесе басшылар мен мамандар ү шін қ олданады. Пайдағ а қ атысужү йесін енгізу кә сіпорынның экономикалық жағ дайын жә не жалпы ә леуметтік-экономикалық жү йені тұ рақ тандыруды қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан. Кә сіпкер фирма қ ызметкерімен келісімдік қ атынастарын, достастық орнатуғ а ұ мтылады. Бірақ та, шетел тә жірибесінің ең бекақ ы тө леу механизмін Қ азақ стан экономикасына қ олдануғ а болмайды. Дегенімен, отандық тә жірибені жетілдіру барысында ол пайдалы жә не қ азіргі уақ ытта ең бекақ ы тө леудің жаң а жолдарын, ұ йымдастыру мен реттеудің моделдерін іздестіруге белсенді ә серін тигізеді.
|
