Инвестиция түсінігі және оның экономикадағы ролі

 

«Инвестиция» термині to invest ағ ылшын етістігінен шығ ады жә не «салу» дегенді білдіреді. Инвестициялар – бұ л капиталды оның кейін ө суі мақ сатында салу. Инвестициялау нә тижесінде алынғ ан капиталдың ө сімі инвесторғ а ағ ымдағ ы кезең де бар қ аражаттардың тұ тынуынан бас тартуын ө теу ү шін, оғ ан тә уекел ү шін сыйақ ы беру жә не болашақ кезең де инфляция салдарынан шығ ындарды толтыру ү шін жеткілікті болу керек.

Инвестициялар – бұ л табысты алу немесе ө зге пайдалы эффектісіне жету мақ сатында кә сіпкерлік қ ызметтің объектілеріне салынатын мү ліктік жә не интеллектуалдық қ ұ ндылық тар.

Нарық тық экономикада «инвестициялар» тү сінігі оғ ан жалғ ыз жә не тү бегейлі анық тама беру ү шін тым кең болып табылады. Экономикалық теорияның негізгі бө лімдерінде жә не практикалық қ ызметтің тү рлі облыстарында оның мазмұ ны ө зінің ерекшеліктеріне ие болады.

Макроэкономикада инвестициялар ө ндірістің жаң а қ ұ ралдарына (ө ндірістік, немесе тұ рақ ты инвестициялар), жаң а тұ рғ ын ү йлерге инвестицияларына, жә не тауарлы қ орлардың ө сіміне шығ ындардан тұ ратын жиынтық шығ ындардың бө лігі болып табылады. Яғ ни, макроэкономикалық аспект инвестициялар – бұ л ағ ымдағ ы кезең де пайдаланылмағ ан, жә не экономикада капиталдың ө сімін қ амтамасыз ететін жалпы ішкі ө німнің бө лігі болуымен анық талады.

Ө ндіріс теориясында, жә не макроэкономикада толығ ымен, инвестициялар жаң а капиталды қ ұ рудың процесі болып табылады (ө ндіріс қ ұ ралдарын, сонымен бірге адам капиталын қ оса отырып).

Сонымен, қ аржылық теорияда инвестицияны нақ ты немесе қ аржылық активтерді алу деп тү сініледі, яғ ни бұ л, мақ саты болашақ пайдаларды алу болып табылатын бү гінгі шығ ындар. Аса нақ тырақ айтсақ, инвестициялар – бұ л белгілі бір бү гінгі қ ұ нның, мү мкін анық талмағ ан, болашақ қ ұ нғ а айрбасталуы.

Экономикалық категория ретінде инвестициялар келесілерді сипаттайды:

- алғ ашқ ы авансталғ ан қ ұ нның (табыс тү рінде) ө сімі мақ асатында кә сіпкерлік қ ызметтің объектілеріне салымдар;

- инвестициялық жобаларды жү зеге асыру процесінде инвестициялық қ ызметтің қ атысушылары арасында (қ ұ рылысшылар, мердігерлер, банктер, мемлекет жә не т.б.) пайда болатын ақ шалай (қ аржылық) қ атынастар;

- инвестициялық қ ызметтің процесінде пайда болатын ақ шалай ағ ымдарын (ақ ша қ аражаттарының келуін жә не кетуін) бақ ылау.

Инвестициялық қ ызмет – инвестицияларды салу жә не пайданы немесе ө зге пайдалы эффектіні алу ү шін практикалық ә дістерді жү зеге асыру.

Инвестициялық цикл – нақ ты шаруашылық субъектінің (кә сіпорынның, шаруашылық серіктестіктің немесе қ оғ амдастық тың) шегінде авансталғ ан капиталдың жылжуы, қ айсысы оның инвестициялау процесінде (жобалы-сметалық қ ұ жаттылық тың дайындалуы, объектінің қ ұ рылысы жә не оның кейінгі эксплуатациясы) тікелей қ атысуын болжайды.

Инвестициялық процесс – ішінде тапсырыс берушімен қ атар басқ а шаруашылық субъектілерімен (жобалаушылар, мердігерлер, банктер, қ ұ рылыс ү шін материалды ресурстарды жабдық таушылар жә не т.б.) бірге қ атысатын ашық жү йе.

Инвестициялық портфель – бұ л жү зеге асыруғ а жарамды инвестициялық жобалардың жә не тү рлі қ аржылық қ ұ ралдырдың (бағ алы қ ағ аздардың) жиыны.

1991 жылдың 10 маусымынан «Қ азақ ССР-дің инвестициялық қ ызметі туралы» Қ азақ ССР-дің заң ында инвестициялардың аса толық анық тамасы бар. Берілген заң ның 1 бабына сә йкес инвестициялар ө зімен қ аржылық жә не материалды-техникалық қ ұ ралдардың барлық тү рлерін, сонымен бірге ә леуметтік, экономикалық, экологиялық жә не ғ ылыми-техникалық эффектісінің пайдасын алу мақ сатында қ ызметтің кә сіпкерлік жә не басқ а да тү рлерінің объектілеріне салынатын мү ліктік қ ұ қ ық тарды жә не интеллектуалды қ ұ ндылық тарды кө рсетеді.

Қ азақ стан Республикасының 2007 жылғ ы 8 қ аң тардың «Инвестициялар туралы» заң ында инвестициялар «... лизинг келісім шартына отырғ аннан бастап лизингтің заттарын, сонымен бірге оларғ а инвестормен заң ды тұ лғ аның жарғ ылық капиталына салынатын қ ұ қ ық тарын немесе кә сіпкерлік қ ызмет ү шін қ олданылатын бекітілген активтердің кө бюін қ оса отырып мү ліктің барлық тү рлері (жеке тұ тынуғ а арналғ ан тауарлардан басқ а)». Бұ нда «инвестициялық қ ызмет – жарғ ылық капиталда коммерциялық ұ йымдардың қ атысуы бойынша немесе кә сіпкерлік қ ызмет ү шін қ олданылатын бекілітген активтерін кө бейту немесе қ ұ ру бойынша жеке жә не заң ды тұ лғ алардың қ ызметі».

Экономикалық категория ретінде инвестициялар маң ызды функицялардың қ атарын орындайды, қ айсысысыз қ андай да мелекеттің экономикасының дұ рыс дамуы мә нсіз болады. Макродә режедегі инвестициялардың негізі келесілер болып табылады:

- кең ейтілген ө ндірістің саясатын жү зеге асыру ү шін;

- Ғ ТП-ң жылдамдатылуы, отандық ө німнің бә секеқ абілеттілігін қ амтамасыз ету жә не сапасын жақ сарту ү шін;

- қ оғ амдық ө ндірістің қ ұ рылымдық қ айта қ ұ рылуы жә не ұ лттық шаруашылық тық барлық салаларының тең дестірілген дамуы ү шін;

- ө неркә сіптің қ ажетті шикізат базасын қ ұ ру ү шін;

- табиғ и ортаны қ орғ ау жә не басқ а кө птеген мә селелерді шешу ү шін.

Макроэкономикалық ауқ ымда қ азіргі ә л-ауқ аттылық жеткілікті шамада кешегі инвестициялардың нә тижесі болып табылады, ө з қ атарына, ең бек ө німділігінің ертең гі ө суінің жә не тым жоғ ары ә л-ауқ аттылығ ының негізін салады. Біз тұ рақ ты тү рде – бү гінгі жә не ертең гі тұ тынудың арасында тұ рмыз. Неғ ұ рлым біз бү гін ө ндірілгеннің ү лкен бө лігін сақ тасақ жә не инвестициялайтын болсақ, соғ ұ рлым бізде ертең гі кү нде тұ тынудың кө бірек мү мкіншілігі болады. Керісінше, біз қ аншалық ты бү гінгі ресурстарды тұ тынсақ, соншалық ты бізде ертең гі тұ тынудың аса жоғ ары дең гейі тө мен болады.

Инвестициялар микродә режеде де маң ызды роль ойнайды. Бұ л дә режеде олар, біріншіден, келесі мақ саттарғ а жету ү шін қ ажет:

- ө ндірістің кең ейтілуі жә не дамуы;

- негізгі қ орлардың тым моральді жә не физикалық тозуын жібермеу;

- ө ндірістің техникалық дең гейін жоғ арлату;

- сапаның жоғ арлауы жә не нақ ты кә порын ө німінің бә секеқ абілеттілігін қ амтамасыз ету;

- табиғ и қ орғ аныс шаралардың жү зеге асырылуы;

- бағ алы қ ағ аздарды сатып алу жә не басқ а кә сіпорындардың активтеріне қ аражаттарды салу.

Соң ғ ы нә тижеде олар болашақ та кә сіпорындардың нормальді қ ызмет етуін қ амтамасыз ету, пайданың максимизациясы жә не тұ рақ ты қ аржылық жағ дайы ү шін қ ажет.

Сонымен, инвестициялар маң ызды экономикалық категория болып табылады жә не макродә режеде сияқ ты, микродә режеде де, біріншіден, қ арапайым жә не кең ейтілген қ айта ө ндіріс, қ ұ рылымдық қ айта пайда болулар, пайданы максимизациялау жә не осы негізде кө птеген ә леуметтік мә селелерді шешу ү шін маң ызды роль атқ арады.

Республикадағ ы инвестициялық қ ызметтің жағ дайын келесі кө рсеткіштердің ө су қ арқ ыны сипаттайды:

- инвестициялардың жалпы кө лемі;

- жалпы ішкі ө німде (ЖІӨ) инвестициялардың ү лесі;

- инвестициялардың жалпы кө лемінде қ аржылық емес активтерге инвестициялардың ү лесі;

- қ аржылық емес активтерге инвестициялардың кө лемі.

Инвестициялық қ ызметтің жағ дайын жанама, бірақ жеткілікті объективті тү рде негізгі макроэкономикалық кө рсеткіштердің ө су темптері сипаттайды:

- ұ лттық табыстың;

- ЖІӨ жә не ЖҰ Ө;

- ө неркә сіптік ө ндіріс кө лемінің;

- ө неркә сіптік ө німнің бө лек маң ызды тү рлерін шығ арудың;

- ауылшаруашылық ө ндіріс кө лемінің;

- қ оғ амдық ең бек ө німділігінің;

- жә не басқ алардың.

Инвестициялық қ ызметті бағ алауында бұ л кө рсеткіштердің объективтілігі олардың ө суі инвестициялардың салымынсыз мә нсіз болатынымен байланысқ ан. Егер бұ л кө рсеткіштердің ө су темпі инвестициялардың ө су темпінен асып кетсе, онда бұ л инвестицияларды қ олданудың тиімділігін жоғ арлату себебі жә не керісінше.

Инвестициялар дең гейі қ оғ амның ұ лттық табысының кө леміне маң ызды ә сер етеді; оның ө су қ арқ ынынан ұ лттық экономикада кө птеген макропропорциялар тә уелді болады.

Инвестициялардың тиімділігін есепке алу, талдау жә не жоғ арлату ү шін макродә режеде сияқ ты, микродә режеде де олардың ғ ылыми негізделген классификациясы қ ажет. Инвестициялардың ойластырылғ ан жә не ғ ылыми жоспарда негізделген классификациясы тек оларды сауапты есепке алу ғ ана емес, сонымен бірге олардың барлық жағ ынан қ олданылу дең гейін талдауғ а жә не бұ л негізде тиімді инвестициялық саясатты жасау жә не іске асыру ү шін объективті ақ паратты алуғ а мү мкіндік береді.