Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың негіздері
Кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ аржысы қ аржы жү йесінің маң ызды салаларының бірі ретінде қ ұ н тү рің дегі ЖІӨ -ні жасау, бө лу жә не пайдалану процестерін қ амтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен Ү Т жасалатын материаддық ө ндіріс саласында іс-ә рекет етеді. Сондық тан кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ аржысы материалдық ө ндіріс кә сіпорындары (ұ йымдары) қ аржысының мазмұ нымен жә не оларды ұ йымдастырудың қ ағ идаттарымен бірдей болып келеді. Кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ аржысы деп ө ндірістік капиталдарды қ алыптастыру, ө нім ө ндіріп, оны ө ткізу, меншікті қ аржы ресурстарын жасау, қ аржыландырудың сыртқ ы кө здерін тарту, оларды бө лу жә не пайдалану процесіндегі экономикалық қ атынастарды айтады. Мұ ндай экономикалық қ атынастарды жиі ақ ша немесе қ аржы қ атынастары деп атайды, қ аржы қ атынастары ақ ша қ атынастарының бір бө лігі болып саналғ анымен ол ақ ша қ озғ алысы кезінде ғ ана пайда болады жә не орталық тандырылғ ан жә не орталық тандырылмағ ан ақ ша қ орларын қ алыптастырып, пайдаланумен қ осарлана жү реді. Кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ аржысын ұ йымдастыру белгілі бір қ ағ идаттарғ а негізделген, олардың қ атарына мыналар жатады: - коммерциялық -шаруашылық есеп (қ аржылық қ ызмет саласындағ ы дербестік, ө зін-ө зі ө теу, ө зін-ө зі қ аржыландыру, қ аржы-шаруашылық қ ызметінің қ орытындысына ынталылық, оның нә тижелері ү шін жауаптылық, кә сіпорынның қ ызметіне бақ ылау жасау); - жоспарлылық; - меншіктің барлық нысандарының тең дігі; - қ аржы резервтерінің болуы. 1. Коммерциялык, (шаруашылық) есеп - кә сіпорындар мен ұ йымдардың шаруашылық -қ аржы қ ызметін жү ргізудің негізге алынатын қ ағ идаты жә не басты ә дісі. Коммерциялық есеп қ ағ идаты кә сіпорынғ а оның қ ызметі ү шін, оның жарғ ылық капиталын қ ұ райтын қ ажетті негізгі жә не айналым қ ұ ралдары (капиталы) тұ рақ ты пайдалануғ а бө ліп берілетінін білдіреді. Шаруашылық ты жү ргізудің ә дісі ретіндегі коммерциялық есеп қ ағ идаты шығ ындарды шаруашылық қ ызметтен алынғ ан табыспен ө лшеуді жә не табыс алуды талап етеді. Коммерциялық есептің ө зіндік ерекшелігі: - шаруашылық жү ргізуші субьектілердің қ аржылық тә уелсіздігі болады; - қ аржы қ атынастары мемлекет тарапынан болатын майда реттемелеуден бос болады; - қ аржы қ атынастары субъектілерінің жұ мыстың нақ ты нә тижелері жә не міндеттемелердің уақ тылы орындалуы ү шін нақ ты экономикалық жауапкершілігі болады; - коммерциялық есеп жағ дайында шаруашылық жү ргізуші субьектілердің банктермен, сақ тық ұ йымдарымен жә не мемлекетпен кө птеген ө зара қ арым-қ атынастары қ алыптасады. Коммерциялық есеп қ ағ идаты кә сіпкерлік нысанында іске асырылады. Нарық тық қ атынастардың дамуы меншіктің барлық нысаң дарының тең дігі қ ағ идатын, мү лікке иеліктің бостандығ ын жә не қ ызмет салаларын таң дауды іске асырудың негізінде шаруашылық бастамағ а жә не азаматтардың кә сіпкершілігіне жағ дайлар жасайды. Коммерциялық есептің айқ ындаушы қ ағ идаттары ө зін-ө зі ө теушілік пен ө зін-ө зі қ аржыландыру болып табылады. Ө зін-ө зі ө теушілік – шаруашылық жү ргізудің негіз қ алаушы қ ағ идаты, ол кә сіпорынның ө з ө німін (орындалғ ан жұ мыстарды, кө рсетілген қ ызметтерді) ө ткізуден тү сетін тү сім-ақ ша есебінен оны ө ндіру жә не жеткізілім жө ніндегі бү кіл шығ ындарды ө теуді білдіреді. Ө зін-ө зі ө теушіліктің тө менгі шегі - залалсыздық, яғ ни кірістер мен шығ ыстардың сандық тендігі. Шығ ындарды ө зін-ө зі ө теушілікке жету - кә сіпорын ө нім ө ндіруді игеру, шаруашылық процестерді кү йіне келтіру, нарық тық ортағ а бейімделу кезіндегі кә сіпорын қ ызметінің бастапқ ы кезең інің мақ саты. Нарық тық қ атынастар жағ дайында жақ сы даму болашағ ы бар немесе басым маң ызы бар шаруашылық тар сыртқ ы қ олдауды пайдалана алатындық тан кә сіпорын рентабелді жұ мыс істеуі тиіс; бірінші жағ дайда олардың несие ресурстарын пайдалану, екіншісінде бюджеттік қ аржыландыруды пайдалану мү мкіндігі бар. Жеткізушілер, банктер, бюджет, ә р тү рлі несиегерлер тарапынан кә сіпорынғ а қ ойылатын талаптар мен міндеттемелерді кә сіпорынның уақ ытында қ анағ аттандыруғ а тө лем қ аражаттарының жетіспеуімен байланысты тұ рақ ты қ абілетсіздігі кезінде белгілі бір рә сімдерді: сауық тыруды, қ айта ұ йымдастыруды, тә уелсіз басқ аруғ а беруді, сатуды немесе таратуды қ олданумен кә сіпорын заң мен белгіленген тә ртіппен банкрот деп жарияланады. Ө зін-ө зі қ аржыландыру – нарық тық экономика жағ дайында кә сіпорындардың шаруашылық қ ызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұ л қ ағ идат ө нім ө ндіру мен кә сіпорынның ө ндірістік-техникалық базасын ұ лғ айту жө ніндегі шығ ындардың толық ө телуіне негізделеді, ол ә рбір кә сіпорын ө зінің ағ ымдағ ы жә не кү рделі шығ ындарын меншікті кө здері есебінен жауып отыратындығ ын білдіреді. Қ аражаттардың уақ ытша жетіспеушілігі кезінде оғ ан деген қ ажеттілік банктің қ ысқ а мерзімді несиелері мен коммерциялық несие есебінен (ағ ымдағ ы шығ ындарғ а пайдаланылады) жә не ұ зақ мерзімді несиелер есебінен (кү рделі жұ мсалымғ а пайдаланылады) қ амтамасыз етілуі мү мкін, олар кә сіпорынның қ арамағ ында қ алатын пайданың есебінен ө телінеді. Нарық тық экономика мен жекешелендіру процестерінің дамуы жағ дайында ө зін-ө зі қ аржыландыру қ ағ идатын қ амтамасыз етуге акционерлік капиталды, бағ алы қ ағ аздар бойынша дивидендтер мен пайыздарды, қ аржы операцияларынан алынғ ан табысты (пайданы) пайдалану арқ ылы қ ол жетеді. Бюджеттік жә не салалық қ аржы кө здері ө зінің маң ызын жоғ алтты жә не олар негізінен экономиканың қ ұ рылымдық қ айта қ ұ рылуын қ аржыландыруғ а, конверсияғ а қ олданылады. Ө зін-ө зі қ аржыландыру кә сіпорындардың толық қ аржы дербестілігімен жә не жауапкершілігімен тығ ыз байланысты. Оларғ а ө здерінің меншікті ресурстарын ө з бетінше ұ йымдастырып басқ аруғ а, тартылатын жә не қ арыз қ аражаттарын іздестіріп, айналымғ а салуғ а қ ұ қ ық берілген. Мемлекет кә сіпорындардың қ аржы ресурстарын қ айта бө ле алмайды. Қ аржы қ атынастарын мемлекет тарапынан реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қ орды қ алыптастырудың, валюталық тү сім-ақ шаны бө лудің, бағ алы қ ағ аздарды ө ткізудің, шығ ындарды ө зіндік қ ұ нғ а жатқ ызудың жә не т.б. жү йесі мен тә ртібін белгілеу ақ ылы жү зеге асырылады. Кә сіпорындардың қ аржылық жауаптылығ ы бюджет, қ орлар алдындағ ы міндетті орындамағ ыны ү шін заң намада белгіленген қ аржы санкцияларының жү йесімен анық талғ ан. Бұ дан басқ а, кә сіпорындар ө здерінің міндеттемелері бойынша меншікті мү лкімен жауапты болады. Кә сіпорындардың қ аржылық жауаптылығ ы кә сіпкерлік тә уекелді сақ тандыру жү йесімен жә не кә сіпорындардың қ аржы ресурстарында сақ тық компанияларынан тү сетін сақ тық тө лемдердің рө лінің артуымен кү шейіп келеді. Нарық тық экономика жә не меншіктің ө р тү рлі тү рлеріне негізделген сан алуан ұ йымдық -қ ұ қ ық тық нысандар кә сіпорындардың қ алыптасуын жә не дамуын, жаң а меншік иесінің, жеке азаматтардың, сондай-ақ кә сіпорындар ең бек ұ жымдарының пайда болуын қ ажет етеді. Бұ л – маң ызды алғ ышарт жә не қ аржы-шаруашылық қ ызметінің нө тижелеріне мү дделіктің себебі. Бұ л қ ағ идатты іс жү зінде жү зеге асыру кә сіпорындарғ а берілген жә не мемлекеттің қ олдауынсыз ө зінің шығ ындарын қ аржыландыру қ ажеттігіне ғ ана байланысты емес, сонымен қ атар салық тарды тө легеннен кейін кә сіпорын, ұ йым, фирма қ арамағ ында қ алатын пайданың (табыстың) ү лесіне де байланысты. Шаруашылық қ ызметтің нә тижелігіне мү дделік бірдей дә режеде кә сіпорың дар мен ұ йымдардың ұ жымдарына, жеке қ ызметкерлерге жә не жалпы мемлекетке тә н нә рсе. Бұ л қ ағ идатты іске асыру лайық ты ең бек ақ ы тө леумен, мемлекеттің оң тайлы салық саясатымен, таза табысты (пайданы) тұ тыну мен қ орланымғ а белуде экономикалық жағ ынан негізделген ү йлесімдерді сақ таумен қ амтамасыз етілуі мү мкін; кә сіпорындардың ұ жымдарын қ аржылық ынталандырудың қ уатты тұ тқ асы олардың ездері тапқ ан қ аражаттары есебінен ә леуметтік-мә дени мақ саттарғ а жұ мсалатын шығ ың дар болып табылады. Қ аржылық жауапкершілік пен мү дделік – бір процестің – шаруашылық жү ргізудің тиімділігін арттырудың ынталандырмаларын жасау мен іске асыру процесінің екі жағ ы. Сө йтіп, екі экономикалық категорияның – экономиканың негізгі буыны кә сіпорын, ұ йым, басқ а шаруашылық субъектісі саласындағ ы қ аржы мен коммерциялық есептің ө зара байланысы кө рінеді. 2. Жоспарлылық қ ағ идаты кә сіпорынның қ аржылық қ ызметі ө ндірістің мақ саттарына, міндеттеріне, оларғ а жетудің белгіленген ә дістеріне жетудің дә йектілігі мен мезгіліне қ арай оның параметрлерін есептеу арқ ылы алдын ала қ арастырылатынын білдіреді. Есеп-қ исаптар негізінде жә не белгіленген қ аржы нормативтерін пайдалану арқ ылы арнаулы қ ұ жатта – қ аржы жоспарында (болжамында) қ амтылып кө рсетілетін қ аржылық кө рсеткіштер анық талады. Кә сіпорынның болжауды қ ызметі факторларының тұ рлаусыздығ ы жағ дайында қ аржылық кө рсеткіштерді егжей-тегжейлі пысық таудың – жоспарлаудың орнына болжау қ олданылады, яғ ни қ олда бар мә ліметтерді зерделеудің, ө згермелі факторларды ғ ылыми ендеудің (ү лгілеудің, экстраполяциялаудың) жә не қ орытындылаудың негізінде кә сіпорынның қ аржылық дамуының болжамы жасалады. Болжам кә сіпорындардың шаруашылық қ ызметінің нұ сқ алары бойынша бағ алау жә не кейінгі шешімдерді қ абылдау ү шін қ ызмет етеді. Кә сіпорын ірі шаруашылық қ ұ рылымғ а – бірлестік, ассоциация, концерн жә не т.с.с. кіргенде кә сіпорындардың қ аржы жоспарларының кө ресткіштері бұ л ұ йымдардың жиынтық қ аржы жоспарларына біріктіріледі. 3. Кә сіпорындар мен ұ йымдар меншігінің барлық нысандарының тең дігі қ ағ идаты қ атынастардың тұ рақ тылығ ы мен меншіктің 4. Кә сіпорындардың қ аржысын ұ йымдастырудың қ ажетті Нарық тық экономика жағ дайында кә сіпорындардың қ аржысын ұ йымдастыруда елеулі ө згерістер болуда. Ә ріптес-кә сіпорындардың арасында дең гейлес байланыстар кү шейіп келеді, олардың банк жү йесімен ө зара іс-қ имылы нығ айып келеді. Бұ л процестер салалық қ ұ рылымдардан бас тартып, жаң а ү лгідегі қ ұ рылымдарды – экономикалық мү дделермен, бірың ғ ай акциялармен жә не мемлекеттің мү ліктегі ү лесімен байланысты ұ қ састық негіздегі жә не кө псалалық қ ұ рылымдарды жасауда кө рінеді, бұ л қ ұ рылымдар нарық жағ дайында анағ ұ рлым ө міршең болып келеді.
|
