Рентабельділік көрсеткіштеріКә сіпорын шаруашылық қ ызметінің тиімділгімен қ ызмет атқ аруғ а экономикалық бағ ытталуы тікелей оның рентабельділігімен байланысты. Рентабельділік – бұ л кә сіпорынның табыстылық дең гейінің қ атынастық кө рсеткіші, ол қ ызметтердің тү рлі бағ ыттарының (ө ндірістік, коммерциялық, инвестициялық жә не т.б.) табыстылығ ын, толық тай алғ анда кә сіпорын жұ мысының тиімділігін сипаттайды. Рентабелділіктің пайдадан айырмашылығ ы шаруашылық етудің нақ ты нә тижелерінен кө рінеді, яғ ни тұ тынылғ ан ресурстардың тиімділік қ атынасын кө рсетеді. Пайданың абсолютті соммасының кө рсеткіші кә сіпорынның жақ сы немесе нашар жұ мыс атқ арды ма, яғ ни орындалғ ан жұ мыстардың кө лемі белгісіз болып қ алады. Пайданың орындалғ ан жұ мыстар кө леміне қ атынасы тек есепті кезең дегі нә тижелерді салыстыра отырып, есепті жылдағ ы кә сіпорынның ө ндірістік – шаруашылық қ ызметін бағ алауғ а, рентабелділік дең гейін сипаттайды сонымен қ атар басқ а салалар кә сіпорынның ішінен талдау жасалынып жатқ ан кә сіпорын орынын анық тайды. Рентабельділік кө рсеткішін кә сіпорын қ ызметін бағ алау жә не инвестициялық саясаттағ ы жә небағ а белгілеудегі қ ұ рал ретінде пайдаланады. Толық тай, рентабельділік – бұ л ресурстарды пайдалану дә режесі мен шығ ындар дең гейін сипаттайтын ө ндіріс тиімділігінің қ атынастық кө рсеткіші. Кә сіпорынның рентабельділігін бағ алау келесі кө рсеткіштер арқ ылы жү ргізіледі: 1. Ө німнің рентабельділігі (Рө) – бұ л рентабельділік кө рсеткіштері тиімсіз бұ йымдарды ө ндірістен алып тастау мен ө німнің жаң а тү рлерін шығ ару мен енгізу, ә р тү рлі бұ йымдардың пайдалығ ына бақ ылау кезінде, ішкі шаруашылық талдаулық есеп айырысулар кезінде рациоеналды тү рде қ олданылады. Ө німнің рентабельділігі келесі формула бойынша есептеледі:
Рө = (Пө /Ө ө) * 100 %
Мұ ндағ ы Пө - ө німді, қ ызметті, жұ мысты сатудан тү скен пайда, тг. Ө ө - ө ткізілген ө німнің толық тай ө зіндік қ ұ ны, тг.
2. Рентабельділік кө рсеткішінің келесі тү рі – сату рентабельділігі келесі формуламен есептеледі:
Рс = По / Т * 100 %
Мұ ндағ ы, Т - ө німді, қ ызметті, жұ мысты сатудан тү скен тү сім. Берілген коэффициент ө ткізілген ө німнің бірлігіне қ анша пайдадан келетіні кө рсетеді. Кө рсеткіш ө сімі болып ө ндіріс ө німінің тұ рақ ты шығ ындары кезіндегі ө німге бағ аның ө суі немесе тұ рақ ты бағ а кезінде ө ндірістегі шығ ынды тө мендету табылады. Ө німнің рентабельділігі мен сату рентабельділігі кө рсеткіштері ө зара байланысты жә не барлық ө німдерге жә не ә р тү рлерінің ө ндіруге кеткен ағ ымды шығ ындардың ө згеруін сипаттайды. 3. Капитал рентабельділігі кө рсеткіштері: А) меншік капиталының рентабельділігі (Рмк)
Рмк = (Пт/Км)
Мұ ндағ ы, Пт – таза пайда Км – меншік капиталдың орташа кө лемі
Бұ л кө рсеткіш кә сіпорынның меншік капиталы бірлігіне қ анша пайда келетінін, меншік капиталдың пайдалану тиімділігін сипаттайды. Меншік капитал рентабельділігі кө рсеткішінің ө згеруі мысалы, биржадағ ы кә сіпорын акцияларының бағ асы тө мендеуінен немесе ө суінен болуы мү мкін. Б) Инвестициялық капитал рентабельділігі – Ри
Ри = Пт/Кик * 100 %
Мұ ндағ ы, Кик – инвестициялық капиталдың орташа кө лемі Кө рсеткіш ұ зақ мерзімге салынғ ан капиталды пайдалану тиімділігін сипаттайды.
В) Кә сіпорынның барлық капиталының рентабельділігі - Рнк
Рнк = Пк / Б орт * 100 %
Мұ ндағ ы, Пк – кә сіпорын пайдасы Б орт – барлық кезең дегі баланстық орташасы
Берілген коэффициент кә сіпорынның барлық капиталын пайдалану тиімділігін кө рсетеді, яғ ни кә сіпорын мү лігін пайдалану тиімділігінің жоғ арылауы туралы коэффициенттінің мә нінің ө суін куә ландырады. 4. Айналым активтерінің рентабельділігі – Р айн
Р айн = (Пк / АА орт) * 100%
Мұ ндағ ы, АА орт – айналым активтивтерінің орташа кө лемі Капитал мен активтердің орташа кө лемі бухгалтерлік баланстың берілгендері бойынша анық талады. 5. Негізгі қ ұ ралдардың жә не басқ а да айналымды емес активтердің рентабельділігі
Р айн емес = Пк / А айн емес орт
Мұ ндағ ы А айн емес орт - негізгі қ ұ ралдардың жә не басқ а да айналымды емес активтердің кезең ге кө лемінің орташасы
Қ азіргі жағ дайда рентабельділік ө сімінің маң ызды факторы болып кә сіпорынның ресурсты қ орландыру (жинау) жө ніндегі жұ мыстары табылады, олар ө зіндік қ ұ нның тө мендеуі мен пайданың ө суіне ә келеді. Қ азіргі кезең де ресурстарды ү немдеу ө те тиімді ә рі арзанғ а тү седі Ө ндірістің рентабельділігінің жә не пайдалығ ының ө суіне басты жағ дай болып ө зіндік қ ұ нның тө мендеуі табылуы керек. Қ орытындылай келе рентабельділік кө рсеткіштеріне талдау жасай келе, келесі сә ттерге аса назар аудару қ ажет: - Рентабельділік ұ йымның стратегиясынан тікелей тә уелді, белгілі бір дең гейдегі пайданы талап ететін, кә сіпкерлік қ ызметтегі тә уекелділік дең гейі. Тә уекел қ аншылық жоғ ары болса, кә сіпкерлік ұ йым соғ ұ рлым жоғ ары пайда табады. - Рентабельділік кө рсеткіші алымы мен бө лімін бағ алау есепті кезең дегі кә сіпорын қ ызметінің шынайы нә тижесінен кө рінетін пайда мен бірнеше жылдар қ атарынан қ ұ рылатын активтер қ ұ ны есебінен айқ ындалады. - Уақ ытша аспектілердің ық палы келесідей тү рде байқ алады, басқ а ұ зақ мерзімді инвестициялар жә не жаң а технологияларғ а кө шу есебінен ағ ымды кезең де ликвидтілік кө рсеткіштері тө мен болуы мү мкін, бұ ны жағ ымсыз сә т ретінде қ арастыруғ а болмайды.
|
