Німнің бәсекелестігі: түсінігі, қажеттілігі мен оны арттыру жолдары

 

Кә сіпорын қ ызметі ө німді ө ндіруге, жұ мысты атқ аруғ а, қ ызмет кө рсетуге бағ ытталғ ан. Ө ндірілген ө нім ө ндіріске немесе жеке тұ тынуғ а арналуы мү мкін. Кә сіпорынмен кө рсетілген қ ызмет ө ндірістік немесе ө ндірістік емес (халық ү шін қ ызмет) мазмұ нда болуы мү мкін.

Атқ арылғ ан жұ мыс деп – жө ндеу, монтаждау жұ мыстарын, транспортпен жү ктерді тасымалдауды жә не тағ ы басқ аны айтамыз. Кә сіпорында ө ндірілген жә не халық ү шін белгіленген ө німдер ұ зақ мерзімге қ олданылатын жә не кү нделікті сұ ранысқ а ие тауарлар болып бө лінеді. Қ азіргі заманғ ы кә сіпорынның ө німі ө ндірістің кү рделілігімен жә не ө мірлік циклдың қ ысқ алығ ымен сипатталады. Нарық тық экономикада кә сіпорынмен ө ндірілген ө німнің ең маң ызды сипаттамасы – оның сатып алынуы, яғ ни сатып алушы қ аншалық ты осы кә сіпорынның ө німін басқ а ұ қ сас кә сіпорын ө німіне қ арағ анда алғ ысы келетіндігінде. Басқ аша айтқ анда нақ ты кә сіпорынның ө німі бә секеге қ аншалық ты қ абілетті.

Қ азіргі жағ дайда қ азақ стандық кә сіпорын ө німінің бә секеге қ аншалық ты қ абілетті екендігін қ амтамасыз ету мә селесі ө зекті болып баратыны соншалық ты, кә сіпорын ө зінің алдына экономикалық даму міндетін қ оймаса да осы мә селені шешуде.

Халық аралық бә секелестік қ азақ стандық тауар ө ндірушілердің жалпы ә лсіз жақ тарын анық тады: сұ раныс ө згерісіне баяу бейімделу, ө німнің сапасы, сыртқ ы пішіні, қ олданылатын техникасы, ө ндіріске жұ мсалғ ан шығ ынының жоғ ары дең гейі бойынша артта қ алуда. Бұ л кө птеген кә сіпорында негізгі қ ордың жоғ ары дә режелі тозуы мен моралдық артта қ алуымен, шығ арылатын ө німде ә лі де болса жоғ арғ ы дең гейлі ресурстық сыйымдылық сақ талуымен, ө ндіріс қ уаттылығ ын толық пайдаланбаумен, еліміздің экономикалық қ ұ рылымы ә лі де болса ө ндірістің ескі технологиясымен жарақ танумен тү сіндіріледі. Ә сіресе қ азақ стандық компанияларда маркетингтік қ ызметтің жеткіліксіздігі айқ ын кө рінді. Нарық тық экономикада қ оғ амдық қ ажеттілікті қ анағ аттандыру ү шін ө нім ө ндірген кезде ғ ана экономикалық нарық та табыс алуғ а болатынына қ арамастан, тұ тынұ шы бұ рынғ ыдай бизнес аясынан тыс назарда қ алды. Соң ғ ы жылдары кө птеген отандық тауар ө ндірушілердің ө нім кө лемі тө мендеді.

Ө німді немене бә секеге қ абілетті етеді? Бұ л сұ рақ қ а жауап беру ү шін, бә секеге қ абілеттік деген не, ол ө німді қ ұ раудың қ ай кезең інде қ алыптасады жә не бұ л қ андай фактордың ә серінен болады? – деген сұ рақ тарғ а жауап іздестіру қ ажет.

Ө німнің бә секеге қ абілеттілігі – бұ л нақ ты нарық та жә не белгілі бір уақ ыт аралығ ында оғ ан бә секені ұ стауғ а мү мкіндік беретін ө ндірілетін ө німнің тұ тынушылық жә не қ ұ ндық сипаттамасының жиынтығ ы.

Бұ л ө німнің ә леуетті қ асиетінің серпінді сипаттамасы, ол біржолғ ы жә не мә ң гіге алынғ ан қ асиет емес: ол бір нарық қ а жә не нақ ты уақ ытқ а есептелген. Бір географиялық нарық та ө нім бә секеге қ абілетті болса, онда басқ асында ол мұ ндай қ асиетке ие болуы мү мкін емес. Жә не керісінше, белгілі уақ ыттан кейін бір нарық тан ығ ыстырылып шық қ ан ө нім, екіншісінде жетістікке жетуі мү мкін. Бұ ны ә ртү рлі себептермен тү сіндіруге болады, мә селен негізгі бә секелестің кетуі, жарнамалық компанияның тиімді ә рекетінен, ауыстырмалы ө нім бағ асының ө суі жә не т.б.. Бә секеге қ абілетті ө нім туралы айтқ анда, біз нақ ты нарық тық жағ дайды назарғ а алуымыз қ ажет. «Бә секеге қ абілеттілік» ұ ғ ымы ә мбебап болуы мү мкін емес.

Бә секеге қ абілеттіліктің маң ызды қ ұ раушы элементі - ө німнің сапасы, бірақ бұ л жеке ұ ғ ым емес. Егер сапа ө німнің тұ тынушылық қ асиетінің жиынтығ ы болып тү сіндірілсе, онда бә секе қ абілеттілік оның нақ ты қ оғ амдық қ ажеттілікке сә йкестігімен сипатталады. Бә секеге қ абілеттік дең гейін бағ алау барысында, қ андай да бір қ ажеттілікті қ анағ аттандыратын ә ртү рлі ө німдер салыстыруы мү мкін.

Сапа тұ тыну қ асиетінің белгілі сипаты ретінде «бә секеге қ абілеттілік» ұ ғ ымының басты қ ұ рушысы болып саналады. Сапа кө лемі ө ндірушінің нақ ты мү мкіндігі мен кө зқ арасынан, ал бә секеге қ абілеттіліктің кө лемі – тұ тынушының мү мкіндігі мен кө зқ арасынан тұ рады.

Қ азіргі заманғ ы ө німнің сапа дең гейі ө ндірістің техникалық дең гейімен анық талады, ал бә секеге қ абілеттік дең гейін бағ алау барысында оны ө німнің тұ тыну дең гейінің дамуымен салыстыру керек. Бірақ та сапа дең гейі кейбір жеке параметрлер бойынша тұ тынушылық тың даму дең гейінен жоғ ары болуы мү мкін. Бұ л тұ тынушымен міндетті тү рде бағ аланбауы да мү мкін жә не міндетті тү рде қ ажетті экономикалық ә сер бермеуі де мү мкін. Сапаның маң ыздылығ ы - ө су қ арқ ынына ие. Маркетингтік зерттеулерде «мақ сатқ а бағ ытталғ ан сапа» термині қ олданылады, ол нарық сегментіне сә йкес тұ тынушының мү мкіндігі мен қ ажеттілігіне анағ ұ рлым сә йкес келетін сапа дең гейін білдіреді.

Ө німнің бә секеге қ абілеттігін қ амтамасыз етудің негізгі болып оның бә секелестік артық шылығ ын қ алыптастыру мен қ амтамаксыз ету саналады. Экономикалық ә дебиеттерде бә секелестік артық шылық ты кө бінесе бә секеге қ абілеттікпен сә йкестендіреді. Бірақ бұ л ұ ғ ым арасында айырмашылық та бар.

Ө німнің бә секелестік артық шылығ ы – бұ л ә ртү рлі облыста бә секелестерден артық шылығ ының ашық тү рде асып тү суі. Бә секелестік артық шылық қ а тө мендетілген ө зіндік қ ұ н, ө ндірілген ө німнің технологиялық дең гейі мен сапасы, дамығ ан ө ткізу желісінің болуы жатады. Бә секелестік артық шылық ты ә леуетті мү мкіндіктен айыруғ а болады. Мү мкіндікке қ арағ анда, бә секелестік артық шылық – бұ л тұ тынушының қ алауының негізінде анық талатын факт. Біз ССРО кезінде ә скери кешеннің ү лкен технологиялық жә не кадрлық ә леуеті туралы айттық. Қ азіргі уақ ытта осы ә леуетті мү мкіндіктер бә секелестік артық шылық қ а айналмай, маң ызды дә режеде сақ талғ ан. Сонда да қ олда бар бә секелестік артық шылық автоматты тү рде қ алауды білдермейді. Ө німнің бә секеге қ абілеттігіне кә сіпорын қ ызметімен байланысты емес, нарық тағ ы ө згерістер ә сер етуі мү мкін.

Бә секелестік артық шылық қ а қ арағ анда ө німнің бә секеге қ абілеттігіне кә сіпорын қ ызметімен байланысы жоқ (сұ раныстың ө згеруі, демографиялық қ озғ алыстар, табиғ и қ ұ былыстар жә не т.б.), нарық тағ ы тактикалық жә не стратегиялық ө згерістер кө п ә серін тигізеді. Сондық тан бә секеге қ абілеттік нарық тық кең істікте тиімді ә рекет етуді жә не тұ тынушының нақ ты топтарының талабы мен мү мкіндігін максималды есепке алуды кө здейді.

Ө німнің бә секеге қ абілеттігіне ішкі жә не сыртқ ы факторлар ә сер етеді. Кә сіпорын ө зінің ө німінің бә секеге қ абілеттігін бағ алап, оны жоғ арылату бойынша шараларды ұ йымдастыра алады: бірлесіп ө нім шығ аратын ұ йымдар ү шін серіктес кә сіпорындарды таң дауды, бә секеге қ абілетті ө ндірісті ұ йымдастыру ү шін инвесторлардың қ орын тартуды, кә сіпорын жаң а ө ткізу нарығ ына шығ уы ү шін маркетингтік бағ дарламалар қ ұ руды, тауар ассортиментін тиімді ө згерту туралы дер кезінде шешім қ абылдауды, ө ндірістік қ уаттылық ты қ ұ ру мен кең ейтуді жә не т.б.. Сыртқ ы аяның негізгі факторы – бұ л бә секелестң ң қ ызметі мен кә сіпорынның жалпы ортасы. Бә секелестікті дамыту жә не монополиялық қ ызметті шектеу облысында мемлекеттік саясаттың атқ аратын рө лі зор: тұ тынушы қ ұ қ ығ ын қ орғ айтын заң намалық -қ ұ қ ық тық нормалар, стандарттау мен сертификаттау, отандық ө ндірушіні қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан экспорттық -импорттық қ ызметті мемлекеттік реттеу, анағ ұ рлым арзандау жә не ың ғ айлы шикізат кө зіне қ ол жеткізу.

Ө німнің бә секеге қ абілеттігі абсолюттік емес, салыстырмалы сипатта болады: ол ө зін басқ а ө німмен салыстырғ ан жағ дайда ғ ана анық тай алады.

Ө німнің тұ тынушылық жә не қ ұ ндық сипаттамасының жиынтық ә серінің нә тижесі бә секеге қ абілеттік болып табылады, сонымен қ атар нарық жағ дайына сә йкес ө німді ө ткізу бойынша ө ндіруші мен кә сіпорын қ ызметін экономикалық, сапалық сипаты мен жү зеге асырудың коммерциялық шартына сә йкес ұ йымдастыру.

Ө німнің бә секе қ абілеттігін бағ алау – нарық тық экономика жағ дайында кә сіпорынның ө ндірістік- шаруашылық қ ызметі ү шін негізгі элемент болып табылады. Ол ө нім қ озғ алысының барлық кезең інде жү ргізілуі тиіс: жобалау процесінен бастап оны тұ тынушының пайдалану процесімен аяқ талады. Бә секеге қ абілеттіктің ә леуетті негізгі кө лемі ө німді ө ң деу кезең інде (техникалық, эстетикалық, нормативтік) қ алыптасады, ал сатып алушымен ө німді қ абылдау нарық та, сату кезінде болады.

Сондық тан ө німнің бә секеге қ абілеттік резервін жоғ арылатуын бағ алау оның қ озғ алысының барлық кезең інде қ арастырылады. Бә секеге қ абілеттілікті жоғ арылату бағ ытын тез жә не нақ ты анық тау маң ызды. Бұ ғ ан тұ рақ ты мониторинг ә сер етеді.

Бә секелес ортаның мониторингі бә секеге қ абілеттілікті жоғ арылату бағ ытын анық тайды. Тә жірибеде бә секелестерді бағ алау ө те маң ызды: олар қ аншалық ты агрессивті, бә секелестің тауарды ө ткізу желілерінің артық шылық тары неде, олар ө німді сатуды қ алай ынталандырғ ан. Ө німнің бә секе қ абілеттілігінің жоғ ары дең гейде болуы, оның ө ндірісінің мақ саттылығ ы мен оны тиімді сату мү мкіндігін куә лә ндырады.

Сатып алуды жү зеге асыру барысында ә рбір тұ тынушы нарық та ұ сынылғ ан ұ қ сас бұ йымның ішінен керегін таң дайды жә не бұ л таң дау оның қ ажеттілігін жоғ ары дә режеде қ анағ аттандыруы қ ажет. Ол бұ йымның тұ тынушылық қ асиеті мен оны сатып алу жә не пайдалану шығ ыны арасындағ ы оптималды қ атынасқ а қ ол жеткізуге тырысады, яғ ни шығ ынның бір бірлігіне шақ қ андағ ы максималды тұ тыну ә серін алады.

Ө з ө німінің бә секеге қ абілеттік дең гейін объективті бағ алау ү шін жабдық таушы, талдау барысында, ө німді таң дауда тұ тынушы қ андай критерилерге сү йенетін болса, сол критерилерге басты назар аудару қ ажет. Тек осындай жағ дайда ғ ана, жабдық таушымен бұ йымғ а берілген бағ а сатып алушының кө зқ арасымен сә йкес келеді деуге болады.

Бә секеге қ абілеттік кө рсеткішін есептеудің бірнеше ә дістері бар. Алдымен ө німнің ө мірлік циклінің кезең іне, кә сіпорынның даму жоспары мен стратегиясына тә уелді бағ алау мақ сатын анық тау керек. Ө німнің ә рбір тү рі ү шін келешекте талдау жү ргізуге жә не тиімді тауарлық саясатты қ ұ ру ү шін бә секеге қ абілеттік дең гейін бағ алау қ ажет. Сатып алушыны зерттеу нә тижесі кө рсетіп отырғ андай, тұ тынушы қ ай тауардың оны сатып алу жә не тұ тыну шығ ынының (С) пайдалы ә серге (Р) қ атынасы максималды болса, сол тауарды сатып алады. Сондық тан кә сіпорынның ө німді таң дау процесі мына формуламен анық талады:

 

К= Р/С — max

 

Осы бә секеге қ абілеттік шарты болып табылады. Бірақ бағ алау тек салыстыру кезінде ғ ана болады. Сондық тан ө німнің бә секеге қ абілеттігін бағ алау мына кезең дерден тұ рады:

а) нарық ты талдау мен ө нім ү лгісін таң дау анағ ұ рлым бә секеге қ абілетті база ретінде;

б) қ ос ү лгінің салыстырмалы параметрінің жиынтығ ын анық тау;

в) бағ аланатын ө німнің бә секеге қ абілеттігінің интегралды кө рсеткішін есептеу.

Ө німнің бә секеге қ абілеттігін салыстыру ү шін параметрін қ алыптастыру, ө німнің бә секеге қ абілеттік факторын анық тауды болжамдайды.