Німнің өзіндік құнын анықтаудың шетел тәжірибесі

 

Дамығ ан елдерде соң ғ ы 35-40 жылда калькуляциялық баптардың шектелген, қ ысқ артылғ ан номенклатурасы бойынша ө нім ө ндіру шығ ынын есептеудің ә дісі кең қ олданылады. Шығ ынғ а тек ауыспалы шығ ындар ғ ана кіреді: шикізат пен материал, ең бекақ ы тө леу, жанама шығ ынның ауыспалы бө лігі. Бұ л шығ ын ө ндірістік іс-ә рекет кө лемінің қ ызметі ретінде қ аралады.

Тұ рақ ты шығ ын дегеніміз аталмыш кезең де сомасы ө німді ө ндіру мен ө ткізу кө лемі мен қ ұ рылымына тә уелді болмайтын шығ ындар танылады.

Тұ рақ ты шығ ын екі топқ а бө лінеді: қ алдық тық жә не бастапқ ы. Қ алдық тық қ а - ө німді ө ндіру мен ө ткізу, белгілі бір мерзімге тоқ татылуына қ арамастан кә сіпорында болатын тұ рақ ты шығ ын бө лігі жатады. Бастапқ ығ а - ө німді ө ндіру мен ө ткізуді жаң артумен байланысты тұ рақ ты шығ ын бө лігі жатады.

Екінші тү рі – ауыспалы шығ ындар. Ауыспалы шығ ын дегеніміз – бұ л жалпы кө лемі аталмыш кезең де ө німді ө ндіру мен ө ткізу кө лемінен, сондай-ақ бірнеше ө нім тү рін шығ ару мен сату барысындағ ы шығ ындар қ ұ рылымына тікелей тә уелді болатын шығ ындар. Бұ ғ ан шикізат, материал, жанармай, энергия сатып алу (ө нім ө ндіру ү шін қ ажетті), ең бекақ ы тө леу шығ ындары кіреді.

Сондай-ақ шекті шығ ындар болады. Шекті шығ ын дегеніміз ө ндіру мен сату кө лемінің бірден артық ө нім бірлігіне ө згеру нә тижесінде туындағ ан ө сім шығ ынының немесе қ ысқ ару шығ ынының бір ө нім бірлігіне ө згергендегі орташа шамасы болып табылады. Шетел кә сіпорындары мен фирмаларында отандық тә жірибеге ұ қ сас экономикалық элементі мен шығ ын баптары бойынша ө ндіріс шығ ынының топтастырылуы қ олданылады. Экономикалық элементтер бойынша шығ ын тобына шикізат, материал, жанармай, энергияны сатып алу шығ ыны, жұ мыскерге ең беакақ ы тө леу шығ ыны, негізгі капитал амортизациясы (негізгі қ ор), пайызды тө леу бойынша шығ ын жә не ө зге де шығ ындар (ғ имаратты жалғ а алу, сақ тандыру жарналары, кө лік шығ ындары, басқ а ұ йым қ ызметтері, жарнама) кіреді.

Шығ ын қ ұ рамы келесі баптарғ а топтастырылады:

1. «Материалдар». Бұ л бап шығ ынның маң ызды бабын қ ұ райды. Оларғ а шикізатты, материалды, негізгі жә не қ осымша материалды, жартылай фабрикатты сатып алуғ а кеткен шығ ындар жатады.

2. «Ең бекақ ы тө леу». Бұ ғ ан жұ мыскер мен ә кімшілік персоналдың ең бекақ ы қ оры кіреді. Мерзімдік ең бекақ ы тө леу – жұ мыскер ө ндірген ө нім саны жеке кү ш салулардан тә уелді болмағ ан (мысалы, конвейірлі линияларда); шығ арылғ ан ө нім сапасын анық тау мен орындалғ ан жұ мыс кө лемін есептеу мү мкін емес болғ ан жағ дайда қ олданылады. Кесімді ең бекақ ы жұ мыскерді жоғ ары ө німділікке қ ол жеткізуіне ынталандырады, бұ л жұ мыскерге де, сондай-ақ кә сіпорынғ а да тиімді.

3. «Ғ имаратты жалғ а алғ аны ү шін тө ленетін ақ ы». Бұ л шығ ынның салыстырмалы маң ызды бабы. Егер кә сіпорын немесе фирма ғ имаратты жалғ а алса, онда осы бап бойынша шығ ын кө лемі жалгерлік ақ ының жалпы кө леміне тең. Егер де ғ имарат кә сіпорынның (фирманың) ө зінікі болса, онда оның пайдалану ү шін тө лем бірқ атар баптардан тұ рады: ипотекалы, берешек бойынша тө лем, қ озғ алмайтын мү лік салығ ы, сақ тандыру, пайдалану шығ ыны, сондай-ақ жоғ алтқ ан мү мкіндіктер тұ рғ ысынан – аталмыш қ озғ алмайтын мү лікке салынғ ан меншік капиталынан тү сетін пайыздар.

4. «Амортизация». Шетел кә сіпорындарында (фирмада) амортизация деп негізгі капиталды бірнеше рет пайдалану мерзіміне, сатып алудың бір уақ ыттық шығ ындарын бө лу жолымен қ алыптасатын тұ рақ ты шығ ындар бө лігі тү сіндіріледі. Мұ нда амортизация кө лемін есептеудің бірнеше ә дістері қ олданылады: сызық тық амортизация, қ алдық қ ұ н бойынша амортизация, ө ндіріс кө лемі бойынша амортизация.

Амортизацияны есептеудің отандық тә жірибесіне сызық тық амортизация анағ ұ рлым жақ ын. Осы ә діске сә йкес А капиталының жыл сайынғ ы амортизациясының кө лемі мына формула бойынша есептеледі:

 

A = НКа.қ. ­ ЛҚ / Қ М

 

Мұ нда НКа.қ. – негізгі капиталдың аталмыш элементінің бастапқ ы қ ұ ны. Бұ ғ ан негізгі капиталды сатып алу, жеткізу мен монтаждау шығ ыны жатады;

ЛҚ – жою қ ұ ны (қ ызмет ету мерзімі аяқ талғ аннан кейінгі аталмыш элеметті жою қ ұ ны);

Қ М – негізгі капиталдың осы элементінің қ ызмет ету мерзімі (аталмыш элементті қ олдану кезең і жоспарланғ ан уақ ыт).

 

5. «Ө зге де шығ ындар». Мұ нда кө лікті пайдалану жә не жө ндеу шығ ындары, негізгі капиталдың басқ а да элементі, ә ртү рлі энерготасымалдағ ыш шығ ындар, ө німді сатып алушығ а жеткізу шығ ыны, телекоммуникациялық шығ ындар, пошталық жиын шығ ындары жатқ ызылады. Шетел кә сіпорындарында (фирма) шығ ын қ ұ рылымы деп кә сіпорынның жалпы шығ ыны шегіндегі ауыспалы жә не тұ рақ ты шығ ынның пайыздық арақ атынасы тү сіндіріледі. Осындай арақ атынас бойынша белгілі қ орытындылар жасалады.

Шетел кә сіпорындарында ауыспалы шығ ынғ а қ атысты ө німнің ө зіндік қ ұ нын жоспарлау мен есепке алу стандарт – кост ә дісі бойынша жү зеге асырылады. Осы ә діс барысында негізгі қ аржылық кө рсеткіш болып маржиналдық пайда мен пайда танылады.

«Стандарт – кост» ә дісі ө ндіріс кө лемі мен оның шығ ыны арасындағ ы байланыс пен пропорцияларды орналастыру кө леміне байланысты ө ндірістің пайдасы немесе шығ ыны туралы ақ парат алуғ а мү мкіндік береді, ө ндіріс кө лемі жоғ арылағ анда немесе тө мендегенде ө німнің ө зіндік қ ұ нының ө згеруін болжамдауғ а мү мкіндік туады. Калькуляциялаудың осы ә дісі тұ рақ ты шығ ын кө лемін анық тауғ а, оның мө лшерінің пайда сомасына ық палын кө рсетуге мү мкіндік береді. Мұ нда маржиналдық табыс кө лемінің ө згеруі неғ ұ рлым рентабелді ө німді анық тап, шығ арылатын ө нім ассортиментіне уақ ытылы ө згеріс енгізуге жағ дай жасайды. Нә тижесінде «стандарт–кост» жү йесі пайда мө лшері мен ауыспалы шығ ынның ө згеру ық палынан оның ауытқ у шамасын, ө ткізу бағ асын, шығ арылатын ө нім қ ұ рылымын анық тауғ а жә не аталмыш талдау негізінде кә сіпорын шығ ынын басқ ару бойынша шаралар кешенін қ абылдауғ а мү мкіндік береді.

Мұ ндай жү йені нарық тық экономикадағ ы Қ азақ стан жағ дайында қ олданғ ан жө н. Бү гінгі кү ні пайданы бағ аны жоғ арылату арқ ылы емес, ө німді бә секеге қ абілетті ете отырып, оның бағ асын тө мендету арқ ылы ұ лғ айту керек. Ө ткізу нарығ ын жаулап алу – пайда нормасын тө мендету мен жоғ ары пайда алу негізінде ә рі арзан, ә рі сапалы ө нім шығ ару барысында ғ ана мү мкін болады.

Шығ ынсыздық нү ктесі басқ арушылық шешімді қ абылдау ү шін маң ызды кө рсеткіш болып табылады. Ол пайда мен шығ ынғ а ие болмайтын ө ндіріс немесе кә сіпорын кө лемін сипаттайды.

Шетел кә сіпорындары мен фирмаларында бә секелестер ө ндірісінің шығ ынына салыстырмалы талдау жасалады. Мұ ндай талдау ө зінің ө ндіріс шығ ынының қ ұ рылымын бә секелестерінің шығ ын қ ұ рылымымен салыстыруғ а, олардың басымдылығ ын анық тауғ а жә не осы талдау негізінде ө ндіріс шығ ынының қ ұ рылымын жақ сарту мен осы шығ ынды тө мендетуге бағ ытталғ ан қ ажетті шараларды қ абылдауғ а мү мкіндік береді.