Кәсіпорындардың қаржы қорлары

 

Шаруашылық -қ аржы қ ызметі процесінде кә сіпорын мен ұ йымдар қ аржы қ орларын – белгілі бір мақ саттарғ а арналғ ан ақ ша қ аражаттарын қ алыптастырып, пайдаланады. Қ орлардағ ы ақ ша қ аражаттары ү немі қ озғ алыста болады: тү седі, қ ордаланады, жұ мсалады.

Кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ аржы тә жірибесінде кә сіпорындардың, жеке саланың немесе бү кіл ұ лттық шаруашылық тың ө ндірістік, шаруашылық жә не ә леуметтік қ ызметіндегі мақ сат-міндеттеріне қ арай ә р тү рлі қ орлар пайдаланылды. Ө здерінің қ ызметтерінің орындалуына немесе экономикалық жағ дайдың ө згеруіне қ арай кейбір қ орлар жойылса, кейбірі ө згертіліп, қ айсы біреулері жеке бө лініп шық ты. Ұ зақ жылдар бойы кә сіпорындар мен ұ йымдарда экономикалық ынталандыру қ орлары – материалдық кө термелеу қ оры, ө ндірісті дамыту қ оры, ә леуметтік даму қ оры, кө пшілік қ олды тауарлар қ оры (халық тұ тынатын тауарларды шығ аруды жә не ө ндіріс қ алдық тарынан жасалынғ ан басқ а бұ йымдарды ынталандыру ү шін) жұ мыс істеді. 1992 жылғ а дейін ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндірісті қ аржыландыру жә не негізгі қ орларды жаң арту ү шін амортизациялық қ ор қ ұ рылды. Министрліктер мен ведомстволарда жалпы салалық сипаттағ ы шығ ындарды қ аржыландыру, ведомствоғ а қ арасты кә сіпорындар мен ұ йымдарғ а қ аржы кө мегін кө рсету ү шін орталық тандырылғ ан қ орлар қ ұ рылды: ғ ылым мен техниканы дамытудың бірың ғ ай қ оры, экономикалық ынталандыру қ орлары бойынша орталық тандырылғ ан қ орлар мен резервтер, бағ аны реттеу қ оры жә не басқ алары.

Қ аржы қ орларында кә сіпорындар мен ұ йымдар мү лкінің қ озғ алысы бұ л ақ паратгы ө ндіріс, шаруашылық -қ аржы жә не ә леуметтік қ ызметті басқ аруда пайдалану ү шін толық немесе ішінара тү рде бейнеленеді. Жекелеген қ орлардың қ озғ алысы қ аржының кө лемін, нысанын, пайдалану мө лшерін неғ ұ рлым анық кө рсетеді. Сондық тан кейбір қ орлар бір мезгілде орындалуғ а белгіленген (жоспарланғ ан), сондай-ақ іс жү зінде қ ол жеткен кә сіпорын қ ызметінің қ аржылық керсеткіштері де болып табылады немесе есеп-қ исап ү шін бастапқ ы мә ліметтер ретінде қ ызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезең де кә сіпорынның тұ тыну қ орын жұ мсау ауқ ымы; кә сіпорынның бір қ ызметкеріне шақ қ андағ ы бұ л мө лшер оның материалдық жә не ә леуметтік қ ажеттіліктерімен қ анағ аттандыру дең гейін кө рсетеді.

Кә сіпорындар мен ұ йымдардың жұ мыс істеуі ү шін неғ ұ рлым елеулілері мен маң ыздылары мына қ орлар болып табылады: жарғ ылық, резервтік капиталдар, қ орлану қ оры, тұ тыну қ оры, ең бекке ақ ы тө леу қ оры, валюталық, жө ндеу қ орлары. Қ ұ рылтайшылардың немесе кә сіпорындар ұ жымдарының қ арап шешуі бойынша басқ а да мақ сатты қ аражат қ орлары қ ұ рылуы мү мкін, мысалы, медициналык, сақ тандыру қ оры, басқ а шаруашылық органдарымен болатын ү лестік қ оры жә не басқ алары.

Жарғ ылык, капитал мемлекет, басқ а меншік иесі немесе қ ұ рылтайшы берген кә сіпорын (ұ йым) мү лкінің (капиталының) мө лшерін сипаттап кө рсетеді жә не алғ ашқ ыда, шаруашылық жү ргізуші субъектілерді қ ұ рғ анда ө ндірістік капиталды, материалдық емес активтерді, айналым қ ұ ралдарын сатып алудың кө зі болып табылады. Оның қ аражаттары есебінен кә сіпкерлік қ ызметті жү зеге асыруғ а қ ажетті жағ дайлар жасалады.

Кә сіпорындардың қ арамағ ында қ алатын қ аражаттардың негізінде, яғ ни салық тар мен басқ а да тө лемдерді тө легеннен кейін кә сіпорындар мен ұ йымдар кешенді қ орларды – тұ тыну қ оры мен қ орлану қ орын қ ұ рады.

Тұ тыну қ оры мыналарды біріктіреді:

- бү кіл қ ызметкердің (ө ндірістік жә не ө ндірістік емес) ең бегіне ақ ы тө леу шығ ындары;

- ақ шалай тө лемдер, соның ішінде жылдың қ орытындысы бойынша сыйақ ылар;

- ең бегі ү шін ынталаң дырудың басқ а тү рлеріне жіберілетін ақ ша жә не натуралдық нысандардағ ы қ аражаттар;

- материалдық кө мек:

- ең бек жә не ә леуметтік жең ілдіктерді белгілеуге жұ мсалатын қ аражаттар;

- қ ызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мү лікке тө ленетін табыстар (дивидендтер, пайыздар);

- оң тайландырғ ыштық ұ сыныстар, ө нер табу жә не жаң алық ашу ү шін берілетін сыйақ ылардан бө лек басқ а да жеке сипаттағ ы тө лемдер.

Қ орлану қ оры:

- кә сіпорынның қ арамағ ында қ алатын табыс;

- негізгі капиталды қ алпына келтіруге жұ мсалатын амортизациялық аударымдар;

- шығ ып қ алғ ан мү лікті ө ткізуден тү скен тү сім-ақ ша;

- банктердің несиелері;

- басқ а да кө здер есебінен қ алыптасады.

Қ орлану қ оры ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндірісті қ амтамасыз ету шығ ындарын қ аржыландыруғ а:

- негізгі жә не айналым капиталдарын молық тыруғ а;

- ғ ылыми-техникалық прогресті дамытуғ а, жаң а ө німдерді игеруге;

- табиғ ат қ орғ ау шараларын жү зеге асыруғ а;

- ө ндірістік жә не ә леуметтік инфрақ ұ рылым объектілерін салуғ а ү лестік қ атысуғ а;

- ә леуметтік инфрақ ұ рылым объектілерін салуғ а қ атысуғ а пайдаланылады.

Ірі кә сіпорындар мен ұ йымдар кешенді тұ тыну мен қ орлану қ орларының орнына кө здері мен шығ ындарының мазмұ ны жағ ынан ұ қ сас мынадай жеке-жеке қ орлар кө здерін қ ұ рып, пайдалана алады: жалақ ы, ең бекке ақ ы тө леу, ө ндірісті дамыту, ә леуметтік даму қ орлары.

Ұ дайы ө ндірістік шығ ындарды ү здіксіз қ аржыландыруды қ амтамасыз етуде қ аржы резервтерінің (резервтік капитал, тә уекел қ оры, сақ тық қ оры) маң ызы зор. Нарық қ а кө шу жағ дайында олардың маң ыздылығ ы артпаса, кемімейді. Қ аржы резервтерін шаруашылық жү ргізуші субъектілердің ө здері меншікті қ аржы ресурстары есебінен басқ ару қ ұ рылымдары (нормативтік аударымдар негізінде), мамандандырылғ ан сақ тық ұ йымдары (сақ тандыру ә дісі арқ ылы) жә не мемлекет (ә р тү рлі дең гейдегі бюджеттердің қ аржы қ орлары) жасай алады. Оның мақ саты – шаруашылық -қ аржы жағ дайы нашарлағ ан кезде пайда болғ ан қ осымша шығ ындарды жауып, кә сіпорындардың қ аржы жағ дайын тұ рақ тандыруды қ амтамасыз ету. Қ ор кә сіпорынның тұ тыну, қ орлану жә не басқ а қ орларына жіберілмес бұ рын оның қ арамағ ында қ алатын табыс есебінен қ ұ ралады (осы мақ саттар ү шін олардың жеткіліктілігі жағ дайында).

Кә сіпорындар мен ұ йымдардың валюта қ орлары валюта қ аражаттарының есебінен мына кө здерден қ алыптасады:

- экспорттық валюталық тү сім-ақ шадан;

- жарғ ылық капиталғ а тү сетін жарналардан;

- банктердің, солардың ішінде шетел, басқ а қ аржы мекемелерінің жә не шетелдік заң ды тұ лғ алардың валюталық несиелерінен;

- ішкі валюта нарығ ында ө кілетті банктер мен айырбастау пунктері арқ ылы валюта сатып алу;

- бейрезиденттер кө рсететін қ аржы кө мегі (гранттар).

Жө ндеу қ оры кә сіпорындарда негізгі капиталдарды жө ндеудің барлық тү рлерін: кү рделі, орташа, ағ ымдағ ы тү рлерін жү ргізу ү шін жасалады, олар ө німнің, жұ мыстар мен қ ызметтер кө рсетудің ө зіндік қ ұ ны есебінен қ аржыландырылады. Жө ндеу жұ мыстарына жұ мсалатын болашақ шығ ындарғ а қ арай жө ндеу қ орына аударылатын аударымдардың нормативтерін кә сіпорындар ө здігінше белгілей алады, бұ л шығ ындардың кө лемі негізгі капиталдардын жай-кү йімен жә не тозығ ының дә режесімен анық талады. Ішінара жө ндеуге жұ мсалатын шығ ындар болашақ кезең дерге жатқ ызылатын шығ ыстардың есебінен жабылуы мү мкін.