Көмірсутектерге күкірт қышқылының әсері

Кү кірт қ ышқ ылы кө мірсутектердің қ оспаларының қ ұ рамында ароматтық қ атар кө мірсутектерінің болуын анық тауғ а мү мкіндік беретін реагент болып табылады.

Кү кірт қ ышқ ылы сонымен қ атар қ анық пағ ан кө мірсутектермен де ә рекеттеседі, бірақ белгілі бір шарттарды сақ тағ анда, яғ ни, кө мірсутектік қ оспаны ә р тү рлі концентрациялы кү кірт қ ышқ ылымен біртіндеп ө ң дегенде осы аталғ ан кө мірсутектердің ә рқ айсысын да анық тауғ а болады. 100%-дан сә л тө мен концентрацияда (яғ ни, ароматты кө мірсутектерді анық тауғ а қ олданылатындай) жә не жоғ ары емес температурада кү кірт қ ышқ ылы іс жү зінде нафтендермен де, парафиндермен де ә рекетеспейді.

Кү кірт қ ышқ ылы ароматты кө мірсутектермен келесі тең деу бойынша ә серлеседі:

НО

\

С₆Н₆ + SO₂ → С₆Н₅ SO₂OH + H₂O

/

НО

 

Бұ л реакция белгілі бір шарттарды сақ тағ анда сандық немесе азғ ана сандық жү реді.

Қ анық пағ ан кө мірсутектер қ атысынсыз кө мірсутектер қ оспасын кү кірт қ ышқ ылымен ө ң дегенде тек ароматтық қ атарлы кө мірсутектер ә рекеттесіп, ароматтық қ атарлы моносульфон қ ышқ ылдары тү зіледі. Бұ л кезде полисульфон қ ышқ ылдары тү зілмейді. Олардың тү зілуі ү шін кө бірек концентрленген қ ышқ ыл мен реакцияның жоғ ары температурасы қ ажет. Зертханаларда жә не жалпы практикада дистиляттардың (немесе кө мірсутектердің қ оспасын) кү кірт қ ышқ ылымен қ ұ рамындағ ы ароматты кө мірсутектерді анық тау ү шін ө ң деу ә детте бө лме температурасында жү ргізіледі.

Ә детте тү зілген сульфон қ ышқ ылының қ ұ рылымы ароматтық кө мірсутектің қ ұ рылымына сә йкес келеді. Бірақ кей жағ дайларда реакция изомеризация жә не диспропорциоланумен қ атар жү реді; бұ л қ ұ былыс негізінен полиалкилденген ароматтық кө мірсутектерде байқ алады.

1, 2, 4, 5 - тетраметилбензолдың сульфирленуі кезінде 1, 2, 3, 4 - тетраметилбензол псевдокумолының жә не гексаметилбензолдың тү зілуімен жү ретін изомеризация ө теді.

Осығ ан ұ қ сас қ айта топтанулар полиметил- жә не полиэтилбензолдың сульфирленуі кезінде байқ алады. Бұ л байқ аулардың практикада мұ най дистилляттарын зерттеуде ү лкен маң ызы жоқ. Мұ най дистилляттарының ароматтық кө мірсутектері суда еритін сульфон қ ышқ ылдарын тү зеді. Мұ най дистилляттарындағ ы сульфон қ ышқ ылдарының ерігіштігі осы қ ышқ ылдардың молекулалық массасы мен қ ұ рылысына байланысты. Тө менқ айнағ ыш фракциялардағ ы ароматтық кө мірсутектерден тү зілген сульфон қ ышқ ылдары дистилляттарда ерімейді.

Жоғ арық айнағ ыш фракциялардан алынғ ан сульфон қ ышқ ылдары дистиллятта еруі де, ерімеуі де мү мкін. Олардың барлығ ы да бірнегізді қ ышқ ыл болып табылады жә не олардың қ асиеттеріндегі айырмашылық жанама парафинді тізбектің қ ұ рылысымен анық талады.

Дистиллятта еритін сульфон қ ышқ ылдарының ерігіштігі олар туындылары болып табылатын полициклді ароматтық кө мірсутектердің жеткілікті ұ зын жанама тізбектерінің болуымен тү сіндіріледі.

Дистиллятта ерімейтін сульфон қ ышқ ылдары жанама парафин тізбектері тым қ ысқ а келетін кейбір жоғ ары молекулалы полициклді ароматтық кө мірсутектердің туындылары болып табылады.

Қ ысқ а жанама тізбекті ароматтық кө мірсутектерден тү зілген сульфон қ ышқ ылдары кү кірт қ ышқ ылында ериді, олар толық тай кү кірт қ ышқ ылының артық мө лшері бар қ ышқ ыл қ абатқ а ө теді. Ұ зын жанама тізбектері бар ароматтық кө мірсутектерден тү зілген сульфон қ ышқ ылдары дистиллятта оң ай ериді. Дистилляттан оларды сұ йылтылғ ан этил спиртімен ө ң деу арқ ылы бө ліп алуғ а болады.

Концентрлі кү кірт қ ышқ ылы жоғ ары маң ызғ а ие. Ә лсіз қ ышқ ыл іс жү зінде ароматтық кө мірсутектермен ә рекеттеспейді. Тү тіндеп тұ рғ ан қ ышқ ыл, керісінше, қ осымша реакциялар тудыруы мү мкін, мысалы, тотығ у, одан басқ а, тү тіндеп тұ рғ ан қ ышқ ыл басқ а да кө мірсутектерге ә сер етеді – ол алты мү шелі нафтендердің дегидрогенизациясын тудырады жә не изопарафиндермен ә рекеттеседі.