Сабақтын мазмұны

Ө з бетінше жасайтын жұ мыс:

1. Қ оректік орталармен танысып олардың жіктелуін мең геріп жазып алу.

2. Қ оректік орталарды дайындауды, стерильдеу жә не талаптарын мең геру.

3. Ә ртү рлі ә діс арқ ылы бактерияларды қ оректік ортағ а егуді мең геріп хаттамағ а енгізу.

4. Бө лінген колонияларғ а дақ ылды бағ а беріп хаттамағ а енгізу.

5. Бө лінген колониялардан жұ қ па жасап, бояп, микорскопирлеп, бағ алап хаттамағ а енгізу.

Оқ ытушымен бірге жү ргізілетін жұ мыс:

1. Қ оректік орталарды дайындау.

2. Қ оректік орталардың рН анық тау.

3. Ілмекпен, инемен, шпательмен қ оректік орталарғ а бактериялардың дақ ылын егу.

4. Ө скен колониялардан таза дақ ыл бө ліп алу ү шін тү тікшедегі қ иғ аш қ оректік ортағ а оқ шауланғ ан колонияны егу.

5. Оқ шауланғ ан колониядан дайындалғ ан жұ қ па препараттарды микроскоптап, танып, жауап беру.

Білім денгейін тексеру жә не қ орытындылау.

Тестілер кітапша ретінде берілген.

Тақ ырып бойынша ситуациялық есептер:

1. ОҚ О 1998 ж. Келес ауданындағ ы тырысқ ақ тың ө ршіген кезінде тырысқ ақ вибрионы бір уақ ытта судан, аурудан жә не тасымалдаушыдан бө ліп алынғ ан. Осыны арнайы микробиологиялық терминмен негіздең із.

2. Бактериялардың бір қ алыпты популяциясын бө ліп алу ү шін дірігер бактериолог ө скен микроорганизмінің қ асиетін зерттеу ү шін тығ ыз қ оректік ортадағ ы бө лінген колонияның бір бө лігін алады. Бұ л процессті арнайы микробиологиялық терминмен негіздең із.

Сабақ тың тақ ырыбы: Вирустардың физиологиясы. Вирусологиялық зерттеу ә дістері. Вирустардың индикациясы мен идентификациясы. Фагтар жә не фагатиптеу.

Тақ ырыптың ө зектілігі: Биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып вирустарды дақ ылдау ә дістерін білу вирустық инфекциялық ауруларының лабораториялық диагностикасының негізі болып табылады.

Сабақ тың мақ саты: Облигатты паразиттерді-вирустарды дақ ылдау ә дістерін мең геру.

Тақ ырып бойынша бақ ылау сұ рақ тары:

1. Вирустардың жасушамен ө зара ә серлесу механизмі.

2. Вирустардың қ ожайын жасушасына Ө ТУ механизмі.

3. Вирустарды дақ ылдау ә дістері жә не таза дақ ыл бө ліп алу.

4. Ұ лпалық дақ ылдардың жіктелуі. Оларды алудың негізгі этаптары.

5. Жасуша дақ ылында вирустардың кө беюі, оларды табу ә дістері (цитопатикалық ә сер, тең біл дақ тар ә дісі, тү рлі тү сті сынама, гемагглютинация не болмаса гемадсорбция реакциялары).

6. Тауық эмбрионында вирустарды дақ ылдаудың жетістігі мен жетіспеушілігі.

7. Сезімтал лабораториялық жануарлардың организмінде вирустарды дақ ылдау ә дістері.

8. Гемагглютинация жә не гемадсорбция реакцияларын қ олдану жә не механизмдері.

9. Вирустарды идентификациялау ә дістері (типтеу).

10. Бактериофагтардың биологиялық ерекшеліктері (фагтардың), олардың пішіні.

11. Инфекциялық фагтар: қ озғ алыссыз, вирулентті жә не ә лсіз фагтар.

12. Фагтардың ө мірлік циклы, ө німді инфекциямен бірге жү ретін.

13. Редуктивті инфекциямен айқ ындалатын фагтардың ө мірлік циклы.

14. Бактерия арасындағ ы генетикалық материалдың алмасуындағ ы жалпы жә не арнайы трансдукция процесінде ә лсіз фагтардың ролі.

15. Бактерияғ а спектр ә сері бойынша фагтарды дифференциялау, медицина саласында тә жрибие жү зінде қ олдану.

16. Қ оршағ ан ортадан фагтарды бө ліп алу.

17. Фагтарды сандық жә не сапалық анық тау ә дістері.

18. Фагтардың литикалық ә сері спектү рін анық тау.

19. Лизогенияны анық тау.

Қ осымша ақ парат:

Вирустардың ө мірлік циклі жасуша нысанындағ ы мембранасына адсорбциялаудан басталады жә не жасушада қ айта синтезделген вириондардың шығ уымен аяқ талады.

Циклдар келесі стадиялардан тұ рады:

1) Адсорбция.

2) Жасушағ а вириондардың ө туі, суперкапсиді жә не ақ уызтарды бір уақ ытта бұ зып, геномды нуклеин қ ышқ ылдарының шығ уы.

3) Жасушаішілік вирустардың кө беюі, жетілген вириондардың жасушадан шығ уы.

Вирустардың жасушағ а енуінің 2 -механизмі бар:

1) Вирустардың суперкапсиді мен жасуша мембранасымен қ осылуы, осығ ан байланысты нуклеокапсид цитоплазмағ а босап шығ ып, вирустың геномын қ асиетін шығ арумен сипатталады.

2) Екінші механизмі рецепторарқ ылы эндоцитоз (пиноцитоз) деп аталады.

Вирустар облигатты жасушаішілік паразит болып табылады, олар жасанды қ оректік ортада ө суге қ абілетісіз.

Оларды дақ ылдау ү шін 3 ә діс қ олданады.

1. Жасуша дақ ылында.

2. Тауық эмбрионында.

3. Сезімтал лабораториялық жануарлардың ағ засында.

Вирустардың облигатты паразитизмнің себебеі оларда жасушалық қ ұ рылым мен меншікті зат алмасу процесі болмайды. дақ ылдау ә дісін таң дау вирустың мақ сатына байланысты.

Жасуша дақ ылын алғ ашқ ы (егілетін) жартылай егілетін жә неегілетін деп бө лінеді. Алғ ашқ ы 5-10 пассажғ а тө теп беретін жасуша дақ ылы жатады. Алғ ашқ ы дақ ылды дайындау бірнеше этаптан тұ рады: ұ лпаны ұ сақ тау трипсинизация жолымен жасушаларды ажырату, жасушаларды трипсиннен ажырату, біртекті изоляцияланғ ан жасушаларды қ оректік ортада суспензиялау егілетін бір қ абатты жасуша дақ ылдарын қ атерлі жә не қ алыпты жасуша тізбегін қ ұ райды. Оларғ а қ атерлі ісік жасушалары, адамның, маймылдың бү йрегінің қ алыпты жасушалары жатады. Жартылай егілетін дақ ылдарғ а адамның диплоидты хромосома жиынтығ ын сақ тайтын жасуша жү йесі ретінде беріледі.

Вирустың жасуша дақ ылында ө суін цитопатиялық эффектісі, жасушада қ осымшалар тү зілуі, тең біл дақ тардың тү зілуі бойынша жә не гемадсорбция феномені мен тү рлі тү сті реакция бойынша бағ алайды. ЦПҚ -жасушаның микроскоппен кө рінетін ө згерістері. Қ осымшалар-арнайы бояу ә дістерінде ядро мен цитоплазмада кездестіруге болатын вирустық бө лшектердің, вирустық ақ уызтардың жұ мысы. Тең біл дақ тар (бляшкы) -вирустардың ә серінен жасушадағ ы бұ зылғ ан бө ліктер, оны бірқ абатты жасуша дақ ылында вирустарды ө сіру кезінде байқ ауғ а болады.

Гемадсорбция реакциясы – вируспен залалданғ ан жасуша дақ ылдарының ө зінің беткейінде эритроциттерді адсорбциялау қ абілетіі, тү рлі-тү сті (цветная проба) сынақ индикаторлы қ оректік орталардың тү сіндегі ө згерістерге негізделген. Вируспен залалданбағ ан жасушаның ө суі салдарынан метаболизм ө німдері жинақ талып, қ оректік орта тү сінің ө згеруі туады.

Тауық эмбрионын тұ мау, герпес, жел - шешек вирустарын дақ ылдауда кең інен қ олданады, олар амнионда, хорионалантоисты қ абық шада, сарыуыз қ апшығ ында аллантоисты қ уыста репродукцияланады. Бұ л ә дістің кө пшілігі эмбрионды жармай жатып зерттелуші микробты таба алмауы жә не онда ақ уыз деп басқ а қ осылыстардың кө п болуы, бұ л ә ртү рлі препараттар дайындағ анда олардан вирусты тазартып алу қ иындығ ын туғ ызады.

Вирустық инфекциялық аурудың моделін тұ рғ ызу жә не вирусты бө ліп алу ү шін жаң а туғ ан жануарларды пайдаланып, тері асты, тері ішілік, бұ лшық ет ішілік, қ ұ рсақ ішілік, субдуральды жә не т.б. залалдау ә дістерін қ олданады. Бұ л ә дістің артық шылығ ы-басқ аларда нашар ө сетін вирустарды алу мү мкіншілігі бар. Кө пшілігі-жануар организмінің басқ а вирустар мен микоплазмалармен контаминациясы жә не де сол вирустың таза дақ ылын алу ү шін қ айта залалдау қ ажеттілігі, бұ л зерттеу мерзімін ұ зартады.

Гемадсорбция реакциясы вирустарды жасуша дақ ылында немесе тауық эмбрионында индикациялау ү шін қ олданады.

Фагтың бактериальды жасушағ а адсорбциясы. Жасуша қ абырғ асынан айрылғ ан бактериофагтарда (протопластарда) адсорбция жү рмейді. Фаг нуклеин қ ышқ ылының ө сінді каналы арқ ылы бактерия жасушасына инъекция жолымен ө теді. Бұ ндай жағ дайда адам мен жануар вирусына қ арағ анда айырмашылығ ы, бастың капсид ақ уызтары мен ө сінділері жасушаның сыртында қ алып қ ояды. Нуклеин қ ышқ ылы фагының репликациясы жә не фагоарнайы ферментінің транскрициясының синтезі жә не кө птеген репликациялар басқ а вирустардың репродукциясы сияқ ты жү реді. Жетілген фагтар бактерия жасушасынан жарылыс жолымен шығ ады, ал кейбір ДНҚ -лы жіпшелі фагтар бактерияның жасуша қ абырғ алары арқ ылы сыртқ а шығ арылады.

Вирустардың типтерін анық тау, типоарнайы сары су кө мегімен вирустың биологиялық активтілігін нейтрализациялау негізделген. Ең соң ғ ы нә тижесі олардың келесі белгілерімен сипатталады:

1) Цитопатикалық жердің нейтрализациясы.

2) Гемадсорбция реакциясының нейтрализациясы.

3) Тү рлі-тү сті сынама ө згерісінің айқ ындалуы.

4) Гемагглютинация реакциясының тежелуі.

5) Сезімтал жануарларғ а тә жірибе жү зіндегі нейтрализация.

Вирустарды идентификациялау ү шін иммунофлюоресценция ә дісі, тағ ы басқ а ДНҚ -ДНҚ (РНҚ -РНҚ) – гибридизация ә дісі.

Бактериофагтар - бактерия вирусы. Бактериофагия - фагтардың бактерия мен ө зара ә серлесу процесі, олардың бұ зылуымен аяқ талады. Вирустардың барлық биологиялық қ асиеттері де фагтарғ а тә н. Олардың геномды ДНҚ -не болмаса РНҚ -мен сипатталады жә не ақ уызды қ абық шасы (капсид), структуралық суббірлігі спиральді не болмаса кубты симметриялы типті болып келеді.

Ірі фагтар, қ ұ йрығ ы бар бинарлы симметрия типті болып қ ұ ралғ ан. Пішіні бойынша фагтар - жіпше тә різді, сфера тә різді, басы жә не қ ұ йрығ ы бар фагтар болып бө лінеді.

Ә ртү рлі формадағ ы фагты инфекция шақ ыратын инфекциялық фагтар жә не инфекциялы емес. Олар кө бею стадиясында тұ рады. Инфекциялық фагтар қ озғ алыссыз (жасушадан тыс тұ рушы), вирулентті инфекцияның продуктивті формасын шақ ырушы жә не ә лсіз фагтар - продуктивті фагты инфекцияны шақ ыруымен сипатталады.

Фагтардың ө мірлік циклі, продуктивті инфекциямен қ атар жү реді, 6 стадиядан, ә рқ айсысы бірнеше этаптан тұ рады:

1) Арнайы рецепторлар кө мегімен бактерия жасушасының беткейіне фагтардың адсорбциялануы.

2) Жасуша қ абырғ асы жә не цитоплазматикалық мембрана арқ ылы фагты геномның жасуша ішіне енуі жә не қ абық шадан шығ уы.

3) Геномдағ ы хабарды тасымалдау ү шін белогы кө мегімен фагты геномның тұ рақ талуы.

4) Фагты геномды ДНҚ -не болмаса РНҚ -ң репликациясы.

5) Синтезделген вириондардың қ айта жиналуы-ақ уызды қ абық шағ а геномды РНҚ -ң тұ рақ талуы, фагтардың морфогенезі.

6) Жасуша ішінде лизиске ұ шырауы не болмаса бү ршіктену жолы арқ ылы синтезделген фагтардың жасушадан шығ уы.

Редуктивті инфекциясының келіп шығ уы - фагтың геномы жасуша ішіне енгенде, бірақ фагтың кө беюі жү рмейді, қ ожайын жасушасы хромосомасына олардың геномы интеграцияланады, демек фаг профагқ а айналады жасуша болса лизогенияғ а ұ шырайды. Оларды ә лсіз фагтар ғ ана шақ ырады жә не ө мірлік циклі келесі стадиядан тұ рады:

а. жасуша беткейіне фагтардың адсорбциялануы.

б. бактериальды жасушағ а фагты ДНҚ -ң енуі.

в. сайт-фагты ДНҚ -ң қ ожайын жасуша хромосомасының арнайы интеграцияның жә не фагтың профагқ а айналуы.

Бактерия арасында генетикалық материалдардың алмасуында ә лсіз фагтар негізгі роль атқ арады. Бұ л процесс трансдукция деп аталады. Жалпы жә не арнайы трансдукция болып бө лінеді. Жалпы трансдукция процесінде фагтардың жасуша ішілік кө беюі кезінде кездейсоқ олардың басына фагты ДНҚ фрагменті орнына бактериальды ДНҚ кіреді жә не дефекті вириондар келіп шығ ады. Осы фагтар инфекциялық қ ажетті сақ тайды, ә рі қ арай фагтардың кө беюі жү рмейді. Арнайы трансдукция кезінде фагтар анық талғ ан пә ндерді тасымалдайды жә не ә лсіз фагтардың қ ожайын ие жасушасы. Арнайы трансдукция кезінде фагтар анық талғ ан гендері тасымалдайды жә не ә лсіз фагтардың қ ожайын ие жасушасының хромосомасының интеграциясына байланысты.

Бактерия фагтарының спектр ә сері бойынша поливалентті, монофагтар жә не типоарнайы фагтар, тү р ішіндегі бактерияларды ақ уыз варианттары мен лизиске ұ шырауына алып келеді. Бактерия қ ү рылымдарын бұ зушы қ асиеті бойынша фагтар емдік жә не профилактика ретінде кө птеген ауруларғ а қ олданады, стандартты фагтарды ауру қ оздырғ ыштарының қ атарын фаготиптеу ү шін қ олданады. Микроорганизмдердің генетикасының зертеуде фагтар кең тү рде қ олданады.

Вирулентті фагты алу ү шін фильтрат дайындайды, бактериальды фильтр арқ ылы материалды (суды, нә жіс суспензиясын) ө ткізеді. Фильтратты осығ ан тиісті бактерия дақ ылын бульонғ а егіп 37^оС 18-24 сағ атқ а инкубациялайды. Дақ ылдың лизиске ұ шырағ аннан кейін қ алғ ан бактериальды жасушаларды центрифуга арқ ылы немесе фильтр қ ағ азы арқ ылы алып тастаймыз. Фильтраттарғ а фагтарды сапалық жә не сандық ә діспен анық таймыз.

Сапалық ә діс бойынша фагтарды анық тау ү шін сорпаны дақ ылды қ оректік агары бар Петри табақ шасына егеміз жә не 37^оС-та кептіреміз. Сонан соң газон бетіне фагтың 1 тамшысын тамызып табақ шаны ең кейтеміз, келесі бетіне ағ уы керек. Термостатқ а бір тә улікке қ ойылғ ан табақ шаны алып қ арағ анымызда, фаг тамшысының ақ қ ан жол бойында лизиске ұ шырағ ан аймақ ты байқ аймыз. Сандық ә діс бойынша бактериальды газонның жаппай бетіндегі дақ тардың санын анық таймыз. Егілген араласпамен фагты бө лшектің санына сә йкес келеді. Фаг суспензиясының 1мл-гі дақ тү зуші бірліктің мө лшерін есептеп шығ ару. Бұ л ө лшем фагтың концентрациясы титр деп аталады.

Қ оректік ортасы бар табақ шаны квадратқ а бө леді, ә рқ айсысына тиісті сорпаны дақ ылды тамызады жә не сыналатын фагты тамызады. Инкубацияланғ аннан кейін қ айсы квадратта бактерияның тегіс лизиске ұ шырағ анын белгілейміз. Сыналатын фагтардың ә сері бойынша ә ртү рлі бактериальды дақ ылдардың лизиске ұ шырауына байланысты, олардың литикалық ә серінің спектрінің кең дігін анық тайды.

Зерттелетін тә уліктік сорпаны дақ ылды бактериядан фагтарды бө ліп алу ү шін центрафугациялаймыз, бірақ бактериялар тез арада фагтарды ө ндіріп шығ арса, ерітіндінің тұ нбасы болады. Тұ нбадағ ы фагтарды анық тау ү шін индикаторлы бактериальды дақ ылды газонғ а егеміз, бір тә уліктің инкубациядан кейін, лизис ошақ тары пайда болады.

САБАҚ ТЫҢ МАЗМҰ НЫ:

Ө з бетімен жасайтын жұ мыс:

1. Демонстрациялық препараттардан жасуша ішілік қ осындыларды зерттеу Гварниери жә не Бабеш-Негри денешіктерін зерттеу.

2. Тауық эмбрионындағ ы жә не жасуша дақ ылындағ ы вирус репродукциясын анық тауғ а а/ ЦПД арқ ылы тауық эритроциті кө мегімен ГАР-сын жү ргізу.

3. Микрофотографияғ а жә не слайдтар бойынша бактериофагтардың қ ұ рылысын зерттеу.

4. Топырақ суспензиясының фильтратынан B. sybtіllіs фагын анық тау (сапалық ә діс).

5. E. сolі бактерифагын титрлеу (сандық ә діс).

6. Ыдыстарғ а бактериофаг препараттарын кө ру (дизентериялық, іш сү зегі, колипротеиндік).

Оқ ытушымен бірге жасалатын жұ мыс:

Вирустардың дақ ылдау ә дістерін жү ргізу жә не танысу:

1. Тауық эмбрионын жарақ аттату.

2. Вирусы бар материалды лабораториялық жануарларғ а егу.

3. Вируспен жарақ атталғ ан тауық эмбрионын жә не лабораториялық жануарларды зерттеу ұ лпаларды микроскопирлеу вирусты жобалап анық тау.