Тақырыбы: Генетикалық код

2. Мақ саты: с туденттерде генетикалық кодтың молекулалық механизмдері жә не тірі ағ залар тіршілігін (жасушалар) сақ тау мен қ амтамасыз ету рө лі жайлы білімін қ алыптастыру

3. Оқ ытудың міндеттері:

- генетикалык кодтың маң ызын ашу

- генетикалык кодтың мә ні жә не оның ақ уыз биосинтезіндегі маң ызын оқ ып ү йрену

- генетикалык кодтың қ асиеттерін ашу

- ақ паратты оқ удағ ы генетикалық кодтың маң ызын ашу

- генетикалық кодтың қ ұ рамы мен мә нін оқ у

- ақ паратты оқ удағ ы трансляция процесінің бұ зылысының пайда болу механизмдерінің маң ызын тү сініп, оқ у

4. Оқ ыту тү рі: ү йлесімді (комбинациялық) оқ ыту тә сілі (ә ң гімелесу, типтік жә не ситуациялық есептер шығ ару).

5. Тақ ырып бойынша тапсырмалар:

5.1. Генетикалық код, анық тамасы

5.2. Генетикалық кодтың мә ні

5.3. Генетикалық кодтың қ асиеттері

5.4. Генетикалық кодтың медициналық маң ызы

 

6. Таратылатын материалдар: тест сұ рақ тары.

 

7. Ә дебиеттер:

Негізгі:

7.1. Мушкамбаров Н.Н., Кузнецов С.Л. Молекулярная биология. М., 2003, с. 17-40.

7.2. Генетика. Под ред. Иванова В.И. М., 2006, с. 52-53.

7.3. Медицинская биология и генетика. Учебное пособие под ред. проф. Куандыкова Е.У. Алматы, 2004, с.32-35.

7.4. Медициналық биология жә не генетика. Оқ у қ ұ ралы проф. Қ уандық ов Е.Ө. ред. А.,

2004, б.44-54.

7.5. Қ уандық ов Е.Ө., Ә білаев С.А. Медициналық биология жә не генетика. А., 2006, б.

54-56.

7.6. Қ уандық ов Е.Ө., Аманжолова Л.Е.. Молекулалық биология негіздері (дә рістер жинағ ы), А., 2008, 12-20 б.

Қ осымша:

7.7. Жимулев И.Ф. Общая и молекулярная генетика. Новосибирск, 2006, с.110-122.

7.8. Щипков В.П., Кривошеина Г.Н. Общая и медицинская генетика. М., 2003, с. 11-16.

7.9. Қ уандық ов Е.Ө., Нұ ралиева Ұ.Ә. Негізгі молекулалық -генетикалық терминдердің орысша-қ азақ ша сө здігі. Алматы, 2012, 112 с.

8. Бақ ылау:

8.1.1.Тақ ырыптың сұ рақ тары бойынша ауызша сұ рау.

8.1.2. Генетикалық кодтың қ асиеттерінің сызбасын сызу жә не тү сіндіру

8.1.3. Исулин ақ уызының 2екі тізбегі (тізбек В) келесі аминқ ышқ ылдарынан басталады: фенилаланин-валин-аспарагин-глутамин қ ышқ ылы -гистидин-лейцин. Осы ақ уыздар туралы ақ парат жазылғ ан ДНҚ молекуласының бастапқ ы нуклеотидтер тізбегін жазың ыз.

8.1.4. Фанкони синдромында зә рімен тө мендегідей а-РНҚ -ң кодондарына сә йкес аминқ ышқ ылдары бө лінеді (сү йек ұ лпасының тү зілуінің бұ зылыстары): АУА, ГУЦ, АУГ, УЦА, УУГ, ГУУ, АУУ. Фанкони синдромындың зә рінде қ андай аминқ ышқ ылдары бө лінетінін анық таң ыз, егер сау адамның зә рінің қ ұ рамында аланин, серин, глутамин қ ышқ ылы жә не глицин аминқ ышқ ылы болса.

1.Генетикалық код кестесін қ олданың ыз, мына триплеттер қ андай аминқ ышқ ылын кодтайды– ЦГА, ТТТ, ГАТ.

2. Лиз, цис, сер аминқ ышқ ылдары қ андай триплетпен кодталғ ан?

8. 2. Бақ ылау сұ рақ тары:

8.2.1. Генетикалық код тү сінігі.

8.2.2. Генетикалық код тың қ асиеттерін атаң ыз.

8.2.3. Генетикалық кодтың маң ызын тү сіндірің із.

 

Тақ ырып бойынша ү ш тілде тү сіндірме сө здер:

Қ азақ тілінде	Орыс тілінде	Ағ ылшын тілінде
Генетикалық код – арнайы қ асиеттерінің негізінде а-РНҚ -да жазылғ ан (триплеттер немесе кодондар арқ ылы) тұ қ ым қ уалау ақ паратты полипептид тізбектің (нә руыз молекуласының) аминқ ышқ ылдық ретінде аудару механизмі:	Генетический код – механизм перевода наследственной информации, записанной в и-РНК (триплеты или кодоны) в аминокислотную последовательность полипептидной цепи (белковую молекулу) на основе его специфических свойств:	Genetic Code - translation mechanism hereditary information recorded in the m-RNA (triplets or codons) in the amino acid sequence of a polypeptide chain (protein molecule) based on its specific properties,
- - артық шылығ ы -белгілі аминқ ышқ ылдарды бірнеше (2 жә не одан кө п) кодондармен анық талуы;	- вырожденность – кодирование определенных аминокислот несколькими (2 и более) кодонами;	- Degeneracy - coding of certain amino acids at several (two or more) codon;
- - коллинеарлығ ы – полипептидтік тізбектегі аминқ ышқ ылдардың орналасу ретінің а-РНҚ -да оларды кодтайтын триплеттер ретіне сә йкестілігі;	- коллинеарность – соответствие порядка расположения аминокислот в полипептидной цепи порядку расположения кодирующих их триплетов в и-РНК;	- Collinear - compliance of the order of the amino acids in the polypeptide chain of the order of arrangement of their encoding triplets in the mRNA;
- қ айта жабылмайтындығ ы – трансляция барысында кез келген нуклеотидтің тек қ ана бір триплет (кодон) қ ұ рамына кіруі;	- неперекрываемость – вхождение любого нуклеотида в состав только одного триплета (кодона) в процессе трансляции;	- Neperekryvaemost - occurrence of any nucleotide composition of only one triplet (codon) in the translation process;
- ү здіксіздігі- «ү тірсіз код», трансляция барысында а-РНҚ –ның бірінші триплеттен соң ғ ы триплетке дейін генетикалық ақ параттың (кодондардың) тоқ тамсыз, ү здіксіз оқ ылуы;	- неперерывность - «код без запятых», непрерывное, без остановок считывание генетической информации от первого до последнего триплета в и-РНК в процессе трансляции;	- Nepereryvnost - " code without commas", a continuous, non-stop reading of the genetic information from the first to the last triplet in the mRNA in the translation process;
- триплеттілігі – ү ш қ атар орналасқ ан кө ршілес нуклеотидтердің бір аминқ ышқ ылды кодтауы;	- триплетность – кодирование одной аминокислоты тремя смежными нуклеотидами (триплетом или кодоном)	- Triplet- encoding one amino acid three adjacent nucleotides (a triplet or codon)
- универсалдығ ы – барлық тірі ағ заларда (ө те сирек кейбірінен басқ а) белгілі аминқ ышқ ылдарды бірдей кодондармен анық талуы;	- универсальность – кодирование определенных аминокислот у всех живых организмов (за редким исключением) одними и теми же кодонами;	- Universality - coding of certain amino acids in all living organisms (with rare exceptions) the same codons;

 

Қ ұ растырушы: Жұ мағ ұ л М.Ж.

 

 

№ 20 сабақ

1. Тақ ырыбы: Эукариот генінің экспрессиясының реттелуі

 

2. Мақ саты: студенттерде гендер экспрессиясының мә ні, эукариот гендер белсенділігінің реттелуінің молекулалық механизмдері жә не гендер белсенділігінің бұ зылуында патологиялық жағ дайлардың дамуы мен пайда болу рө лі жайлы білімін қ алыптастыру.

3. Оқ ытудың міндеттері:

- эукариоттық гендер белсенділігінің ерекшелігін білу

- транскрипция жә не трансляция дең гейінде гендер белсенділігінің айырмашылығ ын білу

- эукариот гендер белсенділігінің реттелуінің молекулалық механизмін білу

- ағ залар тіршілігінде фундаменталдық процессте ә р тү рлі гендер белсенділігінің рө лін білу: онтогенез, морфогенез, гистогенез

- студенттерде тірі ағ за мен жасушаларда гендер белсенділігінің реттелуінің бұ зылуына байланысты патологиялық ө згерістердің пайда болу маң ызы жайлы тү сінікті қ алыптастыру

 

4. Оқ ытудың ә дістері: сабақ тың мақ саты мен міндетіне сай студенттердің тү сінігін қ алыптастыруына бағ ыттай отырып ауызша сұ рау, нақ ты, логикалық тұ рғ ыда мазмұ ндау жә не игерген материалды сызба, график, сурет, тест тү рінде сипаттай алу, топпен жұ мыс жасай білу: тапсырмаларды орындап, тү сіндіру, сызбаларды толтыру.

 

5. Тақ ырып бойынша тапсырма:

5.1. Гендер белсенділігінің реттелуінің дең гейлері, сипаттамалары:

- геномдық дең гейде

- транскрипциялық дең гейде

- посттранскрипциялық дең гейде

- трансляциялық дең гейде

- посттрансляциялық дең гейде

5.2. Эукариоттар гендерінің белсенділігінің реттелуінің ерекшеліктері.

5.3. Гендер белсенділігінің реттелуінің бұ зылуы жә не оның патологиялық процестермен байланысы.

 

6. Таратылатын материалдар: тесттер.

 

7. Ә дебиеттер:

Негізгі:

7.1. Мушкамбаров Н.Н., Кузнецов С.Л. Молекулярная биология. М., 2003, с. 17-40.

7.2. Генетика. Под ред. Иванова В.И. М., 2006, с. 52-53.

7.3. Медицинская биология и генетика. Учебное пособие под ред. проф. Куандыкова Е.У. Алматы, 2004, с.32-35.

7.4. Медициналық биология жә не генетика. Оқ у қ ұ ралы проф. Қ уандық ов Е.Ө. ред. А.,

2004, б.44-54.

7.5. Қ уандық ов Е.Ө., Ә білаев С.А. Медициналық биология жә не генетика. А., 2006, б.

54-56.

7.6. Қ уандық ов Е.Ө., Аманжолова Л.Е.. Молекулалық биология негіздері (дә рістер жинағ ы), А., 2008, 12-20 б.

Қ осымша:

7.7. Жимулев И.Ф. Общая и молекулярная генетика. Новосибирск, 2006, с.110-122.

7.8. Щипков В.П., Кривошеина Г.Н. Общая и медицинская генетика. М., 2003, с. 11-16.

7.9. Қ уандық ов Е.Ө., Нұ ралиева Ұ.Ә. Негізгі молекулалық -генетикалық терминдердің орысша-қ азақ ша сө здігі. Алматы, 2012, 112 с.

8. Бақ ылау:

8.1.1. Тақ ырыптың сұ рақ тары бойынша ауызша сұ рау.

8.1.2. «Эукариот гендерінің реттелу дең гейлері»тақ ырыбында кесте толтырың ыз

 

Эукариот гендерінің реттелу дең гейлері	Сипаттамалары
геномдық
транскрипциялық
постранскрипциялық
трансляциялық
пострансляциялық

 

8.1.3. Сызба салу:

Ген (ДНҚ)→ а-РНҚ → ақ уыз (фермент)→ биохимиялық реакциялар → белгі

↑

 

сыртқ ы орта факторлары

8.1.4. Процессингтің бұ зылуынан дамитын талассемия ауруының мысалында сызбасын сызу

8.1.5. Трансляцияның бұ зылуынан дамитын фенилкетонурия ауруының мысалында сызбасын сызу

8.2. Бақ ылау сұ рақ тары:

8.2.1. Гендер белсенділігінің реттелуінің маң ызы неде?

8.2.2. Про жә не эукариот гендерінің реттелуінің механизмінде қ андай айырмашылық тар бар?

8.2.3. Адам ө мірінде гендер белсенділігінің реттелуі механизмінің бұ зылуының медициналық маң ызы қ андай?

Тақ ырып бойынша ү ш тілде тү сіндірме сө здер:

Қ азақ тілінде	Орыс тілінде	Ағ ылшын тілінде
- ү й шаруашылығ ы- ағ задағ ы жасушалардың тіршілігін (жұ мысын) қ амтамысыз ететін ұ дайы белсенді гендер;	-домашнего хозяйства - постоянно активные гены, обеспечивающие жизнедеятельность (функционирование) клетки организма	-household - always active genes providing vital functions (operation), the cells of the body
- реттеуші- басқ а (аллельді емес) гендердің белсенділігіне (экспрессиясына) ә сер ететін реттеуші гендер	- регуляторы - регуляторные гены, влияющие на активность (экспрессию) других неаллельных генов	- Regulators - regulatory genes affecting the activity (expression) of other non-allelic genes
- транскриптомика- гендердің экспрессиясын (транскрипциясын) жә не ядролық а-РНҚ пісіп жетілу ү дерістерін зерттейтін геномиканың бір бағ ыты;	- транскриптомика –одно из направлений геномики, изучающее экспрессию (транскрипцию) генов и процессы созревания ядерных и – РНК	- Transcriptomics - one of the areas of genomics, looking into the expression (transcription) of genes and the maturation and nuclear - RNA
- молшылық - арнайыланғ ан (жіктелген) жасушаларда белсендірілетін гендер (эритроциттерде- гемоглобин гендері, бұ лшық ет жасушаларындамиозин гендері т.б.)	- роскоши- гены, активирующиеся в специализированных (дифференцированных) клетках (гены гемоглобина в эритроцитах, миозина – в мышечных клетках и т.д.)	- Luxury genes are activated in a specialized (differentiated) cells (erythrocytes hemoglobin genes, myosin - in muscle cells, etc.)
- қ ұ рылымдық - қ ұ рылымдық нә руыздар жә не ферменттер синтезін бақ ылайтын гендер	- структурные- гены, контролирующие синтез структурных белков и ферментов	- Structural genes that control the synthesis of structural proteins and enzymes

 

Қ ұ растырушы: Жұ мағ ұ л М.Ж.

 

 

№ 21 сабақ