Жиырмасыншы тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ
Қ ұ қ ық тық сана — Қ азақ стан Республикасы азаматтарының жү зеге асырылып жү рген заң дарғ а, оларды қ олдануғ а, азаматтардың қ ұ қ ық тарымен бостандық тарына жә не қ алаулы қ ұ қ ық қ а, басқ а да қ ұ қ ық тық қ ұ былыстарғ а қ ұ қ ық сезімдерінің, кө зқ арастарының, пікірлерінің, бағ аларының жү йесі. Қ ұ қ ық тық сана коғ амдық сананың жеке бір саласы болып табылады. Ол қ ұ қ ық тық болмысты заң білімдері, қ ұ қ ық ты бағ алау жә не оны жү зеге асыру практикасы, қ ұ қ ық тық мақ саттар, қ ұ ндылық бағ дары тү рінде бейнелейді. Осы аталғ ан бес бейне (заң білімдері; қ ұ қ ық ты бағ алау жә не оны жү зеге асыру практикасы; қ ұ қ ық тық мақ саттар; қ ұ ндылық бағ дары (ә рине бұ лар қ ұ қ ық тық сананы бейнелейтіндер) заң дық мә ні бар жағ дайлар туындағ анда адамдардың жү ріс-тұ рыстарын реттейді. Басқ аша айтқ анда қ ұ қ ық тық сана дегеніміз адамдардың, ә леуметтік бірліктердің коғ амда бар жә не олардың тілек-ық ыластарына сай келетін қ ұ қ ық қ а қ атыстылық тарын білдіретін кө зқ арастарының, идеяларының, тү сініктері мен сана-сезімдерінің жиынтығ ы. Қ ұ қ ық тық сананың функциялары: а) танымдық; б) бағ алау; в) реттеу. Қ ұ қ ық тық сананың танымдық функциясына – қ ұ қ ық тық сана арқ ылы ө мірдегі болмысты тану жү ріп жатқ андығ ы жатады; Қ ұ қ ық тық сананың бағ алау функциясына қ ұ қ ық тық сананың кө мегі арқ ылы заң ды маң ызы бар ө мірдегі нақ ты болмыстық жағ дайларғ а бағ а берілетіндігі жатады. Қ ұ қ ық тық бағ алау қ атынастарының негізгі тө рт тү рін атан кө рсетуге болады: - қ ұ қ ық қ а жә не заң дарғ а қ атысты (оның қ ағ идаттарына, нормаларына, институттарына); - маң айындағ ылардың қ ұ қ ық тық жү ріс-тұ рыстарына қ атысты (қ ылмыстылық қ а, қ ылмыстарғ а, қ ылмыскерлерге); - қ ұ қ ық қ орғ ау органдарына қ атысты; - ө зінің қ ұ қ ық тық жү ріс-тұ рысына қ атысты (ө зін ө зі бағ алауғ а). Қ ұ қ ық тық сананың реттеу функциясы дә лелдер жү йесі, бағ алаулық тар бағ дарлары, қ ұ қ ық тық мақ саттар арқ ылы жү зеге асырылады. Бұ лар жү ріс-тұ рысты ерекше реттеуші тү рінде оларды сот реттеуі арқ ылы қ алыптастырудың ерекше механизмдері бар. Мұ ндағ ы айрық ша рө лді қ ұ қ ық тық мақ сат орындайды. Ал қ ұ қ ық тық мақ сат — субьектілердің заң ды немесе қ ұ қ ық қ а қ арсы жү ріс-тұ рыстарғ а бару-бармауғ а бейімділігі. Ал, мұ ндай бейімділіктің қ ұ қ ық субъектісінің бойында қ алыптасуы бірсыпыра ә леуметтік жә не психофизиологиялық себептерге байланысты болады. Қ ұ қ ық тық сананың қ ұ рылымы негізгі екі элементтен: қ ұ қ ық тық психология жә не қ ұ қ ық тық идеологиялардан тұ рады. Қ ұ қ ық тық психология - сана-сезім, кү шті сезім (эмоция), ә серленушілік (қ уану-ренжу, қ айғ ыру, уайымдау, ашулану-разы болу, ауан, кө ң іл кү йі (шаттық, сергектік, шадымандық жө не т.б.), дағ ды, стереотип тү рлерінде кө рінеді. Ал осы аталғ андар адамдарда болатын мә н-жайлар кө рсеткіштері қ оғ ам болмысында бар заң нормалары мен оларды жү зеге асыру практикасымен (іс тә жірибелерімен) байланысты пайда болады. Қ ұ қ ық ты жете тү сінудің бұ л ең " таралғ ан" тү рі. Қ ұ қ ық ты жете тү сінудің мұ ндай тү рі азды-кө пті дә режеде заң элементтерінің қ атысуымен пайда болғ ан барлық қ оғ амдық қ атынастарғ а тө н. Қ ұ қ ық тық идеология дегеніміз заң дық идеялардың, теориялардың, кө зқ арастардың жиынтығ ы. Бұ л жиынтық қ а кіргендер - концептуалдық жә не жү йеге келтірілген тү рде объективті қ ұ қ ық тық шындық ты кө рсетеді жө не оның бағ асын береді. Қ ұ қ ық тық идеология қ ұ қ ық қ а тұ тас ә леуметтік институт ретінде мақ саттылық қ ағ идасы бойынша ғ ылыми немесе философиялық мә н беру арқ ылы сипатталады. Идеология аясынан жө не идеология арқ ылы бә рінен бұ рын ә леуметтік топтар мен таптардың, халық тар мен мемлекеттердің жә не ә лемдік бірлестіктердің мұ қ таждық тары мен мү дделері кө рініс табады. Гегельдің қ ұ қ ық философиясы, мемлекет жә не қ ұ қ ық тың табиғ и-қ ұ қ ық тық, позитивистік маркстік доктринасы (ғ ылымы), осы заманғ ы кө птеген қ ұ қ ық тық сана концепциялары (кө зқ арастары, тұ жырымдамалары) қ ұ қ ық арқ ылы болмысты тү сіну тә сілі ретінде қ ұ қ ық тық идеологияның қ ызмет атқ арғ андығ ына мысал бола алады. Бү гінгі кү нге қ ұ қ ық тық мемлекет доктринасы (ғ ылымы) кө птеген мемлекеттер (оның ішінде Қ азақ стан Республикасы да бар) дамуының идеологиялық негізі болып табылады. Саяси-қ ұ қ ыктық идеологиясыз осы заманғ ы ө ркениетті қ оғ амның болуы мү мкін емес. Сонымен, жоғ ары идеологиялық қ ұ жаттар бола алатындар мысалына АҚ Ш Конституциясын, ГФР Конституциясын, француздардың 1789-ы жылғ ы Адам жә не азамат қ ұ қ ық тары Декларациясын жатқ ызуғ а болады. Аталғ ан қ ұ жаттар батыс елдері демократиясы мен қ ұ қ ық тар жү йесінің идеологиялық тұ ғ ыры болып табылады. Сонымен, ұ лттық -қ ұ қ ық тық идеология - қ оғ амның ең маң ызды мә дени-қ ұ қ ық тық қ ұ ндылық тарын сипаттайды, бұ лар болса ә лемнің ө ркениетті халық тарының қ ұ рамына (семьясына) кіру ү шін берілген ө зінше бір " рұ қ сат қ ұ жат". Қ ұ қ ық тық сананың тү рлері: 1. Субъектілері бойынша: - дербес (жеке); - топтамалық; - қ оғ амдық. 2. Қ ұ қ ық тық қ ызмет дең гейінің жоғ ары-тө мендігі бойынша: - ә деттегі (ү йреншікті-эмпирикалық) қ ұ қ ық тық сана - адамдардың қ ұ қ ық жө ніндегі жаппай кө пшілік тү сінігі; - кә сіби қ ұ қ ық тық сана – кә сіпқ ой-заң герлер араларында қ алыптасатын қ ұ қ ық тық ұ ғ ымдар, тү сініктер, идеялар, сенімдер, дә стү рлер, стереотиптер; - ғ ылыми-қ ұ қ ық тық сана - қ ұ қ ық ты жү йелі тү рде теория бойынша игергендігін білдіретін идеялар, концепциялар, кө зқ арастар; -
Қ ұ қ ық тық мемлекеттің ең маң ызды белгісі - халық тың қ ұ қ ық тық мә дениетінің, қ ұ қ ық қ орғ аушылары мен басқ а да лауазымды тұ лғ алардың кә сіби мә дениетінің болуы. Бұ л белгі қ ұ қ ық тық мемлекетті қ ұ рудың міндетті шарты. Қ ұ қ ық тық мә дениет — қ оғ амның қ ұ қ ық тық болмысының сапалық кү йі. Бұ л кү й қ ұ қ ық тық актілердің, қ ұ қ ық тық жә не қ ұ қ ық қ олданушылық қ ызметтің қ аншалық ты дең гейде екендігін білдіреді. Осы сапалық кү й тұ лғ аның қ ұ қ ық тық санасын, қ ұ қ ық тық дамуын, оның жү ріс-тұ рыс еркіндігі дә режесін, мемлекет пен тұ лғ аның ө зара жауаптылығ ы дең гейін де білдіреді. Жә не де бұ л кү й қ оғ ам дамуына жә не қ оғ амның тіршілік ету жағ дайларына ық пал жасап қ олдау кө рсетудегі қ ол жеткізілген дең гейін де кө рсетеді. Тұ лғ аның қ ұ қ ық тық мә дениеті - қ ұ қ ық ты білу, ұ ғ ыну (тү сіну) жә не қ ұ рметтеуден (қ ұ рмет тұ тудан) тұ рады. Ал мұ ның ө зі қ ұ қ ық тық ұ йғ арымдарды жете тү сініп барып орындаудан білінеді (кө рінеді). Қ ұ қ ық тық мә дениет (кең мағ ынада) дегеніміз нақ ты іс-қ имыл, ә рекет жасау ү стіндегі заң қ ондырғ ысы компоненттерінің жиынтығ ы жө не қ ұ қ ық жө нінде, оның жү зеге асырылуы туралы, мемлекет органдарының, лауазым иелерінің іс-ә рекеттері жө нінде адамдардың жалпы тү сінігі мен пайымдаулары. Қ ұ қ ық тық мә дениет (тар мағ ынада) дегеніміз тұ лғ аның қ ұ қ ық туралы ой-пікірлері, сезімдері мен пайымдаулары жә не де саналы тү рдегі қ ажеттіліктері. Осы қ ажеттіліктер тұ лғ аның қ ұ қ ық қ а сай мінездерінен, жү ріс-тұ рыстарынан кө рініс табады.
Қ ұ қ ық тық мә дениеттің антиподы қ ұ қ ық тық нигилизм болады; нигилизм (немқ ұ райдылық – қ оғ амда қ ұ қ ық пен заң дылық тың девальвацияғ а ұ шырауынан (қ ұ нсыздануынан), заң дылық ты елемеуден, немесе олардың ә леуметтік реттеуші рө лін жете бағ аламаудан кө рінеді. Қ ұ қ ық тық нигилизм — қ ұ қ ық тың ә леуметтік жә не тұ лғ алық қ ұ ндылығ ын жоқ қ а шығ аратын, оны коғ амдық қ атынастарды реттеудің ең жетілдірілмеген тә сілі деп санайтын қ оғ амдық ой-пікірдің бағ ыты мен бағ дары болып табылады. Қ ұ қ ық тық нигилизмнің (немқ ұ райдылық тың) бірнеше тү рі бар, ол қ ұ қ ық тың рө лі мен маң ызына парық сыз, ық ылассыз (немқ ұ райдылық пен) қ араудан оғ ан (қ ұ қ ық қ а) толығ ынан сенбеу жә не қ ұ қ ық ты ешбір дә лелсіз теріске шығ арып мойындамауғ а дейінгі алапты жайлап жатқ ан тү рлері болады. Қ ұ қ ық тық нигилизмнің (немқ ұ райдылық тың) кө ріну тү рлері: 1. Қ оғ амдағ ы бар заң дар мен басқ а да нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді қ асақ ана тікелей бұ зу. 2. Жаппай, барлық жерлерде заң дық ұ йғ арымдарды сақ тамау, орындамау. 3. Бір-біріне қ айшы келетін қ ұ қ ық тық актілерді қ абылдау. 4. Заң дылық ты саяси, идеологиялық жә не прагматикалық пайдалылық қ а ә дейі ауыстырып жіберу. 5. Адам қ ұ қ ық тарын бұ зу, ә сіресе адамның ө мір сү руге қ ұ қ ық тылығ ын, ар-намысы мен қ адір қ асиетін қ орғ ауғ а қ ұ қ ық тылығ ын жә не тағ ы басқ а да қ ұ қ ық тарды бұ зу. 6. Қ ұ қ ық тық формалды талаптар мен қ ұ қ ық тық шындық тар арасының алшақ тығ ы, мұ ндағ ы талаптардың орындалмай қ алуы. Қ ұ қ ық тық нигилизмді (немқ ұ райдылық ты) жең удің негізгі жолдары - азаматтардың жалпы жә не қ ұ қ ық тық мә дениетін кө теру, олардың имандылық ө негелік жә не қ ұ қ ық тық санасын жоғ ары сапағ а жеткізу; заң дарды жетілдіру; қ ұ қ ық бұ зушылық тардың алдын алу, сө йтіп барлық қ ылмыстарды азайту; заң дылық пен қ ұ қ ық тық, мемлекеттік тә ртіпті нығ айту; тұ лғ алардың қ ұ қ ық тарды қ ұ рметтеуі мен оларды барлық мү мкіндіктерді қ олданып қ орғ ауына қ ол жеткізу; халық қ а жаппай қ ұ қ ық тық білім беру жә не тә рбиелеу ісін біліктілігі жоғ ары ә рі ө з ісіне адал, жан аямай берілгендік танытатын тұ лғ алар категориясынан ғ ана маман заң герлерді даярлау, олардың кә сіпқ ойлығ ын арттыру; қ ұ қ ық тық реформаны ә рі қ арай дамыту, сө йтіп ақ ырғ ы қ орытындыда қ оғ амды асқ ынғ ан ә леуметтік, экономикалық, саяси, рухани, ө негелік дағ дарыстан алып шығ у.
|
