Пысықтау сауалдары1. Заң ды мінез-қ ұ лық тық (жү ріс-тұ рыстың) ерекшеліктерін атап кө рсетің із. 2. Мінез-қ ұ лық тың (жү ріс-тұ рыстың) заң дылығ ы айтарлық тай дә режеде не нә рсеге тә уелді болады? 3. Заң ды жү ріс-тұ рыстардың (мінез-кұ лық тардың) тү рлерін баяндаң ыз.
Жиырма екінші тақ ырып. Қ Ұ Қ ЫҚ БҰ ЗУШЫЛЫҚ ЖӘ НЕ ЗАҢ АЛДЫНДАҒ Ы ЖАУАПТЫЛЫҚ
Қ ұ қ ық бұ зушылық дегеніміз қ ұ қ ық тық талаптарды бұ зудағ ы немесе оларды орындамау барысындағ ы ә рекеттер (ә рекеттіліктер немесе ә рекетсіздіктер). Адамдардың қ андай да ә рекеттері (ә рекеттіліктері немесе ә рекетсіздіктері) қ оғ амғ а қ ауіп тудырғ ан немесе туындататын болса ондай ә рекеттілік немесе ә рекетсіздік қ ұ қ ық бұ зушылық деп бағ аланады. Адамның ә рекеті (ә рекеттілігі немесе ә рекетсіздігі) қ оғ амғ а қ ауіпті болмаса, онда мұ ндай ә рекеттілік немесе ә рекетсіздік қ ұ қ ық бұ зушылық қ атарына жатқ ызылмайды. Ә рекеттің (ә рекеттілік немесе ә рекетсіздіктің) қ оғ амғ а қ ауіптілігі ұ ғ ымы екі сә ттен тұ рады, олар: зиянның болуы жә не оның қ оғ ам тарабынан бағ алануы. Қ ұ қ ық бұ зушылық дегеніміз, адамның қ оғ амғ а, мемлекетке немесе жеке тұ лғ ағ а зиян келтіретін кінә лі, соң ы заң алдындағ ы жауаптылық қ а апаратын қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекеті немесе ә рекетсіздігі. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың белгілері (нышандары): а) қ оғ амғ а зияндылығ ы, қ ауіптілігі - қ ұ қ ық бұ зушылық тың негізгі объективтік нышаны, айырымдық белгісі жә не оның заң нан қ ұ қ ық қ а қ айшы болу шегін ажыратуғ а негіз болатын объективтік тұ ғ ыры. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың қ оғ амғ а келтіретін зияны мен оның қ ауіптілігі қ оғ амғ а маң ызды қ ұ ндылық тар мен оның тіршілік ету жағ дайларына қ ол сұ ғ улардан тұ рады; б) кұ қ ық қ а қ айшы келушілік - ә рекеттің немесе ә рекетсіздіктің қ оғ амғ а қ ауіптілігін, зияндылығ ын заң атауы арқ ылы білдірілуі. Қ ұ қ ық қ а қ айшы (қ арсы) келудің жә не ол ү шін жауапты болудың шегін, мө лшері мен шамасын мемлекет анық тайды, ә рі оны бекітеді де; в) кінә лілік - басқ аша айтқ анда - қ ұ қ ық бұ зушылық қ а бару қ ұ қ ық бұ зушының тысқ арыдан ешбір ық палсыз-ақ ө зінің ерік-ық тиярын ә лгіндей тү рде білдіруі, ал мұ ның ө зі кінә лі жү ріс-тұ рыс (мінез-қ ұ лық). Егер де жеке адамды таң дау еркі (ық тияры) болмаса, егер ол ө зінің жү ріс-тұ рысының қ ұ қ ық қ а қ айшы келетінін жете тү сінуге қ абілеті болмаса, онда оның кінә лі ә рекеті қ ұ қ ық бұ зушылық болмайды да, ол объективті тү рдегі қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекеттік болып шығ ады. Сондық тан мұ ндай адам заң алдындағ ы жауаптылық қ а тартылмайды; г) ә рекеттілік немесе ә рекетсіздік тү ріндегі ә рекеттер. Мұ ндағ ы ә рекетсіздік тү ріндегі қ ұ қ ық бұ зушылық - тұ лғ а заң дық талаптарды орындауғ а міндетті бола тұ рып, оларды орындамағ ан жағ дайда болады; д) жазаланушылық - мемлекет тарапынан мә жбү рлеу шараларының қ олданылу мү мкіндігі. Қ ұ қ ық бұ зушылық тар ә леуметтік қ ауіптілігіне байланысты жә не зиян келтіру дә режелеріне қ арай қ ылмыстар жә не теріс қ ылық тар деп жіктеледі. Қ ылмыстар қ оғ амғ а қ ауіптілігі (зияндылығ ы) жағ ынан барынша жоғ ары дә режеде болатындығ ымен ерекшеленеді. Олар қ оғ амның ең маң ызды, едә уір мә нді мү дделеріне нұ қ сан келтіреді. Мұ ндай ең маң ызды, едә уір мә нді мү дделерге нұ қ сан келтірулер мен қ ол сұ ғ улардан қ ылмыстық заң дар қ орғ айды. Жасалғ ан қ ылмыстар ү шін заң аса қ атал жазалау шараларын белгілейді, Формалды тү рде қ ылмыстың барлық белгілері бар болса да қ айсы бір қ ылмыстар қ ылмыс болып саналмайды. Олай болатын себебі кейбір жағ дайларда ә лгі қ ылмыстардың коғ амдық қ ауіптілігі мен зияндылығ ының маң ызы мардымсыз болып келеді. Теріс қ ұ қ ық тар - ә леуметтік зияндылығ ы мен қ оғ амдық қ ауіптілігі тө мен дә режеде болатындығ ымен ерекшеленетін қ ұ қ ық бұ зушылық тар. Бұ лардың нұ қ сан келтіретін объектілері мен заң дық салдары да тү рлі-тү рлі болып келеді жө не де олар қ оғ ам болмысының ә р тү рлі салаларында болып жатады. Теріс қ ылық тардың қ оғ амдық қ ауіптілік дә режесін анық тауда тө мендегідей айырымдық белгілері ескеріледі: а) нұ қ сан келтірілген қ оғ амдық қ атынастардың объект тү ріндегі маң ыздылығ ының дә режесі; ә) келтірілген зиянның мө лшері; б) қ ұ қ ық қ а қ арсы (қ айшы) ә рекеттің жасалу тә сілі, уақ ыты мен орны; г) қ ұ қ ық бұ зушының ө з басы. Теріс қ ылық тардың жіктелуі: 1. Мү ліктік жә не кейбір жекелік мү ліктік емес қ атынастар аясындағ ы қ ұ қ ық нормаларын бұ зу азаматтық -қ ұ қ ық тық нормаларды бұ зушылық тар деп аталады; 2. Заң белгілеген қ оғ амдық тә ртіпке, мемлекет органдарының атқ ару-орындау саласындағ ы қ атынастарғ а нұ қ сан келтіруін ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық тар деп аталады; 3. Ең бек қ атынастары аясындағ ы кә сіпорындар, мекемелер, ұ йымдардың ішкі ең бек ұ йымдастыру тә ртібіне нұ қ сан келтіруін тә ртіптік қ ұ қ ық бұ зушылық тар деп аталады; 4. Заң арқ ылы белгіленген рә сімдерді ә ділсоттың жү зеге асыруына (куә лардың сотқ а келмей қ алуы) нұ қ сан келтіруін жү ргізу қ атынастарындағ ы қ ұ қ ық бұ зушылық тар деп аталады. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың заң дық қ ұ рамы: 1. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың субъектісі – кінә лі, қ ұ қ ық қ а қ айшы (қ арсы) ә рекет жасағ ан адам. Мұ ндай субъект ретінде деликт қ абілеттілігі бар адам жә не заң ды тұ лғ а танылады. 2. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың объектісі - қ андай затқ а қ ұ қ ық бұ зушылық бағ ытталып, оғ ан нұ қ сан келтірілсе сол зат аталғ ан объект болып табылады. Мұ ндағ ы тектік объекті - қ оғ амдық қ атынастар, ал тү рлік объект - ө мір, ар-намыс, денсаулық, т.б. 3. Объективтік жағ ы - қ ұ қ ық қ а қ айшы (қ арсы) ә рекеттің (ә рекетсіздіктің) сыртқ ы кө рінісі. Объективтік жақ тың элементтеріне сол ә рекеттің (ә рекетсіздіктің) ө зі, одан туындағ ан зиянды нә тиже жә не осы ә рекетсіздіктен пайда болғ ан зиянды нә тижесінің себеп-салдарлық байланысы жатады. Ә рекет (ә рекеттілік, ә рекетсіздік) - адамның ерік-ық тияры мен ақ ыл-парасатының қ адағ алауы мен бақ ылауындағ ы жү рісі-тұ рысы (мінез-қ ұ лқ ы) жә не ол адамның ә рекеттілігі немесе ә рекетсіздігінен кө рінеді. Ерік-ық тияр еместігіне қ арамастан адамды кү штеу арқ ылы қ ұ қ ық бұ зуғ а итермелеп кө ндіруден туындағ ан ә рекет қ ұ қ ық бұ зушылық қ а жатпайды. Ә рекеттің қ ұ қ ық қ а қ айшы келушілігі - тікелей, жанама тыйымдар мен жарасымды (оң ды) заң ды жү ріс-тұ рыстың (мінез-қ ұ лық тың) қ ұ қ ық нормасында жіктелуінен кө рінеді. Зиян - қ олайсыз салдар, бұ лар мү ліктік, мү ліктік емес, ұ йымдық, жекелік (дербес) жә не басқ алай да сипаттар тү рінде болуы мү мкін. Зиянның объективтік жағ ына сондай-ақ қ ұ қ ық бұ зушылық тың болғ ан орны мен уақ ыты да кіреді. 4. Субъективтік жағ ы - бұ ғ ан ө зінің жасағ ан ә рекетіне жә не оның салдарына сол тұ лғ аның субъективтік қ атынасын (қ арауын) сипаттайтын ү лгілердің (нышандардың) жиынтығ ы жатады. Мұ нда басты категориялары болып – кінә, себеп жә не мақ саттар кө рінеді. Кінә нің - қ асақ аналық жә не абайсыздық деген екі тү рі ажыратылып кө рсетіледі. Қ ұ қ ық бұ зуғ а ниеттенген адам ө з ә рекетінің қ ұ қ ық қ а қ айшы жә не оның зиянды салдарын біле тұ ра сондай ә рекетке баруы қ асақ аналық деп бағ аланады. Қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекетке баруда адам оның зияндылығ ын жете тү сініп тұ рып сондай салдардың болуын тілеген болса бұ л тікелей (ә дейі) қ асақ аналық болып шығ ады. Ал енді сондай ә рекетке баруда қ ұ қ ық бұ зушы адам сол ә рекетінің нә тижесінде зиянды салдардың болуын болжалдағ ан болса, онда бұ л ә рекет жанама қ асақ аналық болады. Абайсыздық қ ылмыс астамшылдық жә не қ ылмыстық астамшылық (менменсу) деп жіктеледі. Қ ылмыстық ұ қ ыпсыздық болғ анда адам ө з ә рекетінің қ ұ қ ық қ а қ айшы екендігіне мә н бермейді, ол ә рекетінің салдары қ андай болатындығ ын да болжай алмайды. Қ ылмыстық астамшылық та адам ө з ә рекетінің қ ұ қ ық қ а қ айшы келетіндігін тү сінеді, оның қ андай салдарғ а апарып соқ тыратынын да, оның қ ауіпті нә тиже беретінін де болжайды, дегенмен жең ілтектік жасап ондай салдарды болдырмауғ а тырысады, ү міттенеді. Себеп - қ ұ қ ық бұ зуғ а іштей талаптану. Мақ сат - қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекетке барудағ ы қ ұ қ ық бұ зушының ұ мтылыс жасап жетсем, алсам деген тү пкілікті ойындағ ы кө здеген нә тижесі. Кінә жә не казус - факт ұ ғ ымы тығ ыз байланысты, ол адамның ерік-ық тияры қ алауына байланысты туындамайды. 4. Заң алдындағ ы жауаптылық - қ ұ қ ық бұ зушылық қ а барғ ан жағ дайда оны жасағ ан адамның мемлекеттік мә жбү рлеу шараларына тартуының қ ажеттілігі. Заң алдындағ ы жауаптылық белгілері: а) қ ұ қ ық тық ұ йғ арымдар тү рінде мемлекет белгілейді; ә) қ ұ қ ық нормасының санкциясын жү зеге асыру тү рінде кө рінеді; б) мемлекеттің мә жбү рлеуіне негізделеді; в) қ ұ қ ық бұ зушылық тың жасалуын нә тижесінде ғ ана туындайды; г) қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ ан адамғ а қ олайсыз салдар – жаза тү рінде қ олданылады; д) міндет жү ктеумен байланысты болады; е) іс жү ргізу нысанында (тү рінде) жү зеге асырылады; ж) мемлекеттің қ ұ зырлы органдары арқ ылы ғ ана қ олданылады. 5. Заң алдындағ ы жауаптылық қ ай салағ а жататындығ ына байланысты мынадай тү рлерге бө лінеді. - ә кімшілік – ә кімшілік сипаттағ ы теріс қ ылық жасалғ ан жағ дайда туындайды жә не шара қ олдану (жаза қ олдану) немесе айыппұ л салу тү рінде болады; - азаматтық — заң алдындағ ы жауаптылық міндеттеме шарттарының бұ зылу нә тижесінде туындайды; - қ ылмыстық – заң алдындағ ы жауаптылық қ ылмыс жасалуының нә тижесінде ғ ана қ олданылады; - материалдық (дү ниемен байланысты) – қ андай бір мемлекеттік кә сіпорындар, мекемелер ұ йымдарғ а зиян немесе залал келтірілген жағ дайда заң алдындағ ы жауаптылық туындайды; - тә ртіптік — заң алдындағ ы жауаптылық ә скери, ең бек, оқ у орнындағ ы тә ртіптер бұ зылғ ан жағ дайда туындайды, бұ лар шара қ олдану, сө гіс жариялау, ескерту жасау тү рлерінде болады. Заң алдындағ ы жауаптылық ты, оны анық тап жү ктейтін органдарғ а байланысты мынадай тү рлерге бө луге болады: - сот арқ ылы анық талып жү ктелетіндері; - мемлекеттік басқ ару органдары арқ ылы анық талып жү ктелетіндері; - басқ а қ ұ рылымдар арқ ылы жү ктелетіндері. Заң дық жауапкершілік жү ктеудің мақ сатын, қ ызметтері (функциялары) мен қ ағ идаттарын қ арастырайық. Заң ды жауапкершіліктің мақ саты осы қ ұ қ ық тық амал, тә сіл арқ ылы кайсындай нә тижелерге қ ол жеткізуге болатынын кө рсетеді, анық тайды. Жә не де осы нә тижелердің қ андай болатынын анық тайды. Сө йтіп олардың мә нін терең ұ ғ ынуғ а мү мкіндік береді. Заң дық жауапкершіліктің негізгі мақ саты субъектілердің қ ұ қ ық тарымен бостандық тарын қ амтамасыз ету жә не қ оғ амдық тә ртіпті сақ тау ә рі қ орғ ау болып табылады. Атап айтқ анда осы заң дық жауапкершілік аспабы қ ұ қ ық субъектілерінің мү дделерін қ анағ аттандыру жә не ә леуметтік байланыстардың ә ділетті тү рде реттелінуіне бола белгіленеді. Заң ды жауаптылық тың қ ызметтерін оның алдына қ ойылғ ан мақ саттар анық тайды, ә рі содан туындайды. Жазалау қ ызметі (функциясы) - орын алып отырғ ан қ ұ қ ық бұ зушылық қ а мемлекеттік жаза қ олдану тү ріндегі жауабы. Бұ л жаза тү ріндегі жауап кінә лі адамғ а, оның жеке басына мү ліктік немесе ұ йымдық тауқ ымет тартқ ызу немесе мұ қ таждық қ а ұ шырату, сө йтіп қ олайсыз зардаптар шектіру арқ ылы сазайын беру тү рінде білдіріледі. Қ ұ қ ық ты қ алпың а келтіру қ ызметі (функциясы) - қ ұ қ ық қ а ө кілетті субъектінің мү ддесін қ амтамасыз етудің барысында кінә ліден келтірілген зиянды ө ндіріп алуғ а, шық қ ан шығ ынды, шеккен залалды ө ткізуге, жоғ алғ ан мү ліктің орнын толтыртқ ызуғ а мү мкіндік береді. Тә рбиелік қ ызметі (функциясын) – заң ғ а теріс жү ріс-тұ рыстардың, қ ұ қ ық бұ зушылық тардың алдын алудың, ондайларды болдырмаудың қ ажеттілігі дә лелдерін субъектілердің саналарында қ алыптастыру, кү нделікті болмыстағ ы қ ызметтерінде ә детке айналуын қ амтамасыз етуге кү ш салу болып табылады. Осы қ ызметтер заң дық жауапкершілік белгілеген мақ саттарғ а жетуге қ олғ абыс етіп кө мектеседі. Заң дық жауапкершілік қ ағ идаттары (принциптері) - осы институттың іргетасын қ ұ райтын ең басты негіздері, идеялары, тезистері болып табылады. Заң дық жауапкершіліктің қ ағ идаттарын тө мендегідей етіп бө ліп кө рсетуге болады. а) ә ділеттілік - мұ ның ө зі тағ айындалатын жазаның болғ ан қ ұ қ ық бұ зушылық қ а мө лшерлестігі арқ ылы, теріс кылық ү шін қ ылмыстық санкцияның белгіленуін болдырмау арқ ылы, жауапкершілікті бекітетін немесе оны кү шейте тү сетін заң ның кері кү шін жоқ қ а шығ ару арқ ылы, кінә лығ а бір бұ зық шылығ ы ү шін тек бір ғ ана жаза тү рінің жү ктеліп (қ олданылуы) арқ ылы білдіріледі. ә) заң дылық — заң дық жауаптылық кінә лы адамғ а қ атал тү рде заң бойынша жө не заң да кө зделген ә рекеттері немесе ә рекетсіздіктері) ү шін жү ктеледі (қ олданылады). б) дә лелділік - істің нақ ты жағ дайын жан-жақ ты жә не ә ділдікпен қ арап, ә рі тек жинақ талғ ан дә лелдемелер байынша шешудің қ ажеттілігін, адамның қ ұ қ ық бұ зушылық жасаудағ ы айғ ақ тарын, қ ұ қ ық бұ зушылығ ының нақ ты тү рін, соғ ан сә йкес келетін қ ұ қ ық нормасын анық тау бойынша білдіріледі. в) жазадан қ ұ тылмайтындық - қ ұ қ ық бұ зушылық ү шін заң алдындағ ы жауаптылық тың болмай қ оймайтындығ ы; қ ұ қ ық бұ зушылық тың ашылуының ұ тымдылығ ы, сапалылығ ы жә не толық тығ ы, кінә лы адамдарғ а мемлекет тарапынан жазалау тү ріндегі жауаптылық тың міндетті жә не ұ тымды тү рде жү ктелетіндігінің сө зсіз болатындығ ы. г) мақ сатқ а лайық тылық - жазаның заң дық жауаптылық мақ саттарына сә йкестігі, санкцияларды даярлау; жасалғ ан ә рекеттердің (ә рекетсіздіктердің) тү рлі жағ дайларын есепке алуда оны жұ мсартатын да, ауырлататын да жақ тарын ескеру. Заң дық жауаптылық пен қ атар қ ұ қ ық негізімен соның шегінде жү зеге асырылатын мемлекеттік ырық тандырудың басқ а да тү рлері атқ арылады, оларғ а қ орғ ау шаралары, бұ лтартқ ызбау шаралары, тә рбиелік ырық тандыру шаралары, медициналық сипаттағ ы ырық тандыру шаралары жатады. Егер заң дық жауаптылық, қ осымша заң дық міндет жү ктеумен байланысты болса (мысалы: еркінен айырумен), онда қ орғ ау шарасы " ескі" яғ ни, " бұ рынғ ы" осы субъектіге жү ктелген міндетті орындаумен байланысты болады. Қ орғ ау шарасының мақ саты - жазалау емес, тек қ ұ лық бұ зушылық жасағ ан адамды жауаптылық қ а тартпай, бұ зылғ ан қ ұ қ ық ты қ алпына келтіру болып табылады (мысалы, балаларын бағ ып-қ ағ у ү шін оның ә кесінен нә пақ а ө ндіруді заң жолымен еріксіз тү рде алу. Қ ылмыстық, ә кімшілік, азаматтық істер бойынша ө ндірістің қ алыпты жү ргізілуін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан бұ лтартпау шаралары (ешқ айда кетпейтіндік қ олхаты, ұ стау), сондай-ақ бұ лардан басқ а іс жү ргізу шараларында (дербес тексеріс, куә ландыру, кү ш қ олданып тінту жә не т.б.) заң дық жауапкершілік шараларына қ арағ андағ ы айырмашылығ ы, олар тек қ ұ қ ық бұ зушылық тың алдын алып болдырмау мақ сатында қ олданылады. Осы айтылып (жоғ арыда мысал тү рінде келтірілген) отырғ ан жағ дайда қ ұ қ ық бұ зушылық тың орын алмауы себебінен жазалаудың да болуы орын алмайды. Жаза қ олданумен сипатталмайтын ырық тандыру шараларына: еріксіз тү рде сақ тандыру (алдын алу) шаралары (мысалы, карантин жағ дайында жү ріп-тұ ру еркіндігін шектеу); қ оғ амғ а қ ауіпті ә рекеттерге (ә рекеттіліктерге немесе ә рекетсіздіктерге) барғ аны ү шін кә мелет жасына толмағ ан жастарғ а (ә рекет қ абілеттігі жоқ) қ олданылатын тә рбиелік ырық тандыру шаралары; мемлекеттің немесе қ оғ амның мү ддесіне бола қ ұ нының ө темін тө леп меншік иесінен мү ліктерін тө тенше, шұ ғ ыл жағ дайларда (апатты ауыр жағ дайларда, аварияларда, эпидемия-эпизоотия таралғ анда) жә не басқ а да тө тенше сипаттағ ы жағ дайларда қ олданылатын алып қ ою шаралары жатады. Сонымен, қ оғ амғ а, тұ лғ ағ а немесе мемлекеттік зиян келтіретін жағ дайлар да бар. Бірақ мұ нда зиян, залал келтірген тұ лғ а заң дық жауаптылық қ а тартылмайды. Міне осы жағ дайлар ә рекеттің қ ұ қ ық тық қ айшылық тарын жоқ қ а шығ аратын жағ дайлар деп аталады. Бұ ларғ а мына жағ дайлар жатады: 1) қ абілетсіздік - тұ лғ аның ө з ә рекеттеріне есеп бере алмайтын ессіздік кү йі; 2) қ ажетті қ орғ ану - бұ л жағ дайда қ ол сұ ғ ушы адамғ а зиян келтіру, яғ ни қ орғ анушының немесе ө зге бір адамның жеке басын, тұ рғ ын ү йін, меншігін, жер телімін жә не басқ а да қ ұ қ ық тарын, қ оғ амның немесе мемлекеттің заң мен қ орғ алатын мү дделерін қ оғ амғ а қ ауіпті қ ол сұ ғ ушылық тан сол қ ол сұ ғ ушығ а зиян келтіру жолымен қ орғ ау кезінде, егер бұ л орайда қ ажетті қ орғ ану шегінен асып кетушілікке жол берілмеген болса (Қ Р Қ К-нің 32-бабы); 3) қ ылмыс жасағ ан адамды ұ стау — қ ылмыс жасағ ан адамды мемлекеттік органдарғ а жеткізу жә не оның жаң а қ ол сұ ғ ушылық қ а бару мү мкіндігін тыю ү шін ұ стау кезінде зиян келтіру, егер мұ ндай адамды ө зге амалдармен ұ стау мү мкін болмаса жә не бұ л орайда осы ү шін қ ажетті шаралар шегінен шығ уғ а жол берілмесе; 4) аса қ ажеттілік - заң арқ ылы қ орғ алатын мү дделерге аса қ ажет болғ ан жағ дайда зиян келтіру, яғ ни белгілі бір адамның немесе ө зге адамдардың ө міріне, денсаулығ ына, қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделеріне, қ оғ амның немесе мемлекеттің мү дделеріне тікелей қ атер тө ндіретін қ ауіпті жою ү шін зиян келтіру, егер бұ л қ ауіпті басқ а амалдармен жою мү мкін болмаса жә не бұ л орайда аса қ ажеттілік шегінен шығ ып кетушілікке жол берілмеген жағ дайында (Қ Р Қ К-нің 34-бабы); 5) кү штеп жә не психикалық мә жбү рлеу (жү йкесіне зақ ым ету) – егер кү штеп мә жбү рлеудің салдарынан адам ө зінің іс-ә рекетіне (ә рекетсіздігіне) ие бола алмаса, кү штеп мә жбү рлеудің нә тижесінде заң дармен қ орғ алатын мү дделерге зиян келтіру жағ дайында (Қ Р Қ К-нің 36-бабы); 6) орынды тә уекелге бару - қ оғ амдық пайдалы мақ сатқ а қ ол жеткізу ү шін орынды тә уекел еткен ретте заң арқ ылы қ орғ алатын мү дделерге зиян келтіру жағ дайы (Қ Р Қ К-нің 35-бабы); 7) бұ йрық ты немесе ө кімді орындау - адамның ө зі ү шін міндетті болып табылатын бұ йрық ты немесе ө кімді орындау жө нінде іс-ә рекет жасағ анда оның заң мен қ орғ алатын мү дделерге зиян келтіру жағ дайы - кө рінеу заң сыз бұ йрық ты немесе ө кімді орындамау жағ дайы (Қ Р Қ К 37-бабы); 8) елеулі маң ызы болмайтын қ ұ қ ық бұ зушылық - коғ амғ а мемлекетке зиян келтірмеген жә не зиян келтіру қ аупін туындатпағ ан жағ дай (Қ Р Қ К-нің 9-бабы); 9) казус (уақ иғ а, шытырман қ иын жағ дай) жә не тағ ы басқ алар.
  
Қ ұ қ ық бұ зып, кінә лы болғ ан субъектіге мемлекет ө зінің мә жбү рлеу шараларын қ олданады. Ол бойынша кінә лы субъектінің жеке ө з басы мү ліктік шектеуге ұ шырайды немесе ұ йымдық сипаттағ ы қ ысым мен шектеуге тү седі. Заң алдындағ ы жауаптылық бірнеше тү рге бө лінеді — қ ылмыстық, ә кімшілік, азаматтық, тә ртіпсіздік жә не материалдық жауаптылық. Заң алдындағ ы жауаптылық тек қ ұ қ ық бұ зушылық орын алғ ан жағ дайда ғ ана туындайды. Мемлекеттің қ ұ қ ық бұ зушыны жауапқ а тартуғ а хақ ысы бар, ал қ ұ қ ық бұ зушы мемлекеттің мә жбү рлеу шарасын мойындауы тиіс. Жауапқ а тартылушы тұ лғ а, мемлекеттің мә жбү рлеу шарасы тек қ ана қ ұ қ ық бұ зушылық тың бар екендігі анық талғ анда жә не ол заң ғ а сай келсе ғ ана мойынсұ нуғ а қ ұ қ ылы. Жауапқ а тартылушы адам, ө зін заң сыз тү рде жауапқ а тартудан қ орғ ауды талап етуге қ ұ қ ылы.
Статья VI.
|
