Жиырма төртінші тақырып. ТҰЛҒА, ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ

 

Адам жә не адамзат қ ұ қ ық тарын қ арастырар алдында, " тұ лғ а", " азамат", категорияларының ө зара қ атыстылық тарын белгілеп алу ө те маң ызды. " Адам" ұ ғ ымы оны биологиялық жағ ынан қ арастырып жануарлар ә лемінің белгілі бір физиологиялық қ асиеттері бар ө кілі ретінде сипаттап барып таниды.

" Тұ лғ а" ұ ғ ымы адамды қ оғ амдағ ы ө зінің орны мен рө лін, оның алдында қ аншалық ты ө зінің жауапты екендігін жете тү сінген саналы да дербес адам ретінде бағ алап ә леуметтік жағ ынан сипаттап барып таниды (ә р тү рлі объективтік-субъективтік себептерге байланысты адамның тұ лғ алық қ асиеттерге (сапаларғ а) ие бола алмайтын жағ дайлары да болуы мү мкін, мысалы, сот адамды психикалық кеселге ұ шырауы себепті ә рекет қ абілеттілігі жоқ деп танығ анда солай болады).

" Азамат" ұ ғ ымы адамды нақ ты мемлекетпен орнық ты тү рде қ ұ қ ық тық байланыс орнатқ ан дербес " тұ лғ а" ретің де заң дық жағ ынан сипаттап барып бағ алайды һ ә м таниды.

Адам қ ұ қ ығ ы - адам мү дделерін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан, ө зі заң арқ ылы қ орғ алатын болуы мү мкін жү ріс-тұ рыстың (мінез-қ ұ лық тың) ө лшем (шамасы). Мұ ның ө зі адамның жаратылыстық табиғ атынан туындайтын, қ арапайым да ең маң ызды игіліктерді, тұ лғ аның осы қ оғ амда еркін де қ ауіпсіз тіршілік ету жағ дайында, оп-оң ай жү зеге асырып пайдалануының мү мкін екендігін білдіретін ә мбебап категория болып табылады. Қ азіргі кезең де адам қ ұ қ ығ ы жалпы ә леуметтік ұ ғ ым ретінде тү сініледі. Мұ ның ө зі тұ лғ а бостандығ ы саласындағ ы ұ лттық мү дделерден де жоғ ары тұ рғ ан жалпы адамзаттық талаптар мен стандарттарды бейнелейді, ә рі оларды қ амтиды.

Адам қ ұ қ ық тарына мынандай белгілер тә н болады:

1) бұ л қ ұ қ ық тар адамның табиғ и жә не ә леуметтік мә нінің қ оғ ам болмысы жағ дайларында ү немі ө згеріп отыратындығ ын ескеру арқ ылы туындап ө рі қ арай дамып отырады;

2) объективті тү рде қ алыптасып барып пайда болады жә не мемлекеттің тануына байланысты болмайды (яғ ни мемлекет тарабының тануына тә уелді емес);

3) жеке адамғ а тумысынан тә н болады;

4) ажырамайтын, тартып алынбайтын сипатта болады, табиғ и ретінде (ауа, су жә не т.б. сияқ тылар ретінде) танылады;

5) тікелей кү ші бар болып келеді;

6) ең жоғ ары ә леуметтік қ ұ ндылық деп танылады;

7) қ ұ қ ық тың қ ажетті бө лігі ретінде, оның белгілі бір мә нін білдіретін (яғ ни бейнелейтін) нысаны тү рінде кө рінеді;

8) жеке адамғ а ө з білігінше ә рекет етуге немесе белгілі бір игіліктерді алып пайдалануғ а мү мкіндік жасайды жә не оны қ амтамасыз етеді сө йтіп барып адамдар мен мемлекет арасында болатын ө зара қ атынастарды реттейтін қ ағ идаттар мен нормалар болып қ алыптасады;

9) Бұ ларды тану, бұ лжытпай орындау, сақ тау жә не қ орғ ау – мемлекеттің міндеті болып табылады.

Адамның ө мір сү руі жә не оның лайық ты тұ рмыс жағ дайларында тіршілік ету қ ұ қ ығ ын жү зеге асыру ү шін оның дү ниеге келуінің ө зі-ақ жеткілікті болады. Ал басқ а қ ұ қ ық тарын іске асыру ү шін ол адамда азамат пен тұ лғ ағ а тә н қ асиеттерінің болуы қ ажет-ақ.

Сонымен, азаматтық қ ұ қ ық - заң жө не мемлекет тарабынан қ орғ алатын, ә рі заң тұ рғ ысынан алғ анда осы азаматтың жү ріс-тұ рысының шама мө лшері. Енді осы қ ұ қ ық кім кө рінгеннің мү ддесін қ анағ аттандыруғ а емес, тек нақ ты мемлекетпен тиянақ ты байланыс орнатқ ан азаматтың ғ ана мү дделерін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан болады.

Азамат қ ұ қ ық тары адам қ ұ қ ық тарына қ арағ анда ә рдайым заң дық категориялар тү рінде кө рінеді, бұ л олардың айырмашылығ ы болып табылады. Олардың (азамат қ ұ қ ық тарын) мемлекет танымайынша олар заң жү зінде баянды етілмейінше, адамның нақ ты жақ пен байланысы орнамайынша тә уелсіз тү рде бар болуы, іске қ осылуы мү мкін емес яғ ни қ олданылуы да мү мкін емес.

Тұ лғ а бостандығ ы - азамат қ ұ қ ығ ы, мұ ның ө зі қ андай да бір кедергінің немесе бір нә рседен қ ысылудың жоқ екендігін ғ ана білдіреді.

Азаматтардың негізгі қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын жариялау кезең деріне сү йеніп негіздегенде оларды ә детте ү ш буынғ а бө леді.

Бірінші буын — бұ ғ ан ХVІІ-ХVШ ғ ғ. буржуазиялық революциялар жариялағ ан азаматтық жә не саяси қ ұ қ ық тар кіреді. Осы қ ұ қ ық тар " негативті" яғ ни теріс немесе болымсыз деген атауғ а ие болады. Мұ ның мағ ынасы тұ лғ а мемлекет билігіне тә уелсіз дегенді білдіреді. Басқ аша айтқ анда оның (тұ лғ аның) жеке адамғ а тә н бостандық пен ө зінің кім екендігін кө рсетуіне деген араласпаушылық шегін белгілейді (мысалы, тұ лғ аның ө мір сү руге, бостандық қ а жә не қ ауіпсіздікке қ ұ қ ық тылығ ы, тұ рғ ан жайының дербестігіне, заң алдындағ ы тең қ ұ қ ық тылығ ына, сайлау қ ұ қ ығ ына, ойлау мен ар-ождан бостандығ ына, сө з жә не баспасө з бостандығ ына жә не т.б.).

Екінші буын - социалистік идеялар мен социализм орнағ ан елдердің ық палы негізінде халық тардың ә леуметтік-экономикалық, мә дени мә ртебелерін кө теру мақ сатында жү ргізген кү рестерінің нә тижесінде XX ғ асырдың орта шенінде осындай тү рде пайда болды. Кейде бұ л қ ұ қ ық тарды " позитивтік" деп атайды. Олай болатыны бұ ларды жү зеге асыру бірінші буындағ ы қ ұ қ ық тарғ а қ арағ андағ ы ө згешелігі белгілі бір дә режеде мақ сатты ә рекеттерге баруды мемлекеттен талап етеді. Яғ ни оларды жү зеге асыруды қ амтамасыз ететін шараларды жасауғ а " позитивтік" тү рде кірісуді қ ажет етеді (мысалы, бұ ларғ а енбек ету, ең бекті еркін таң дау, демалыс, тынығ у қ ұ қ ық тары, ана мен баланы қ орғ ау, білім беру, денсаулық сақ тау, ә леуметтік қ амсыздандыру, қ оғ амдағ ы мә дени болмысқ а қ атысу жә не т.б. қ ұ қ ық тар жатады).

Ү шінші буын - адамзаттың ғ аламдық проблемалары туындатқ ан ұ жымдық немесе ортақ тық қ ұ қ ық тар. Бұ л қ ұ қ ық тар қ аншалық ты жеке адамдардың ә рқ айсысынан гө рі тұ тастай ұ лттар мен халық тарғ а соншалық ты тиесілі (мысалы, бейбіт ө мір сү ру қ ұ қ ы, лайық ты қ оршағ ан ортағ а қ ұ қ ық тылық, ө зін-ө зі билеу немесе ө мірдегі, қ оғ амдағ ы орнын ә ркімнің ө зінің белгілеуі қ ұ қ ығ ы, ақ парат алу, ә леуметтік жә не экономикалық дамуғ а қ ұ қ ық тылық жә не т.б. қ ұ қ ық тар). Қ ұ қ ық тардың осы тү рі екінші дү ние жү зілік соғ ыстан кейін, кө птеген елдердің отарлық тә уелділіктен бостандық алу жағ дайында, экологиялық ахуалдың дамығ ан елдер қ оғ амына тә н проблемалардың шиеленісіп асқ ынуы нә тижесінде туындады жә не ә лі де болса кө бінесе ө зінің даму кезең ін басынан ө ткеруде, заң дық міндетті нормалар ретінде қ алыптасу сатысында тұ р.

Қ ұ қ ық пен тұ лғ аның сан-алуан байланыстары ең толық тү рде қ ұ қ ық тық мә ртебе ұ ғ ымы арқ ылы ғ ана сипатталуы мү мкін. Осы сипаттауларда жеке адамның заң дық болмысының негізгі жақ тары қ амтылып кө рсетіледі. Осының барысында олардың мү дделері мен мұ қ таждық тары, мемлекетпен болатын ө зара қ атынастары, ең бек жә не қ оғ амдық -саяси қ ызметтік ә рекеттесулері айқ ындалады.

Ең қ ысқ аша тү рде қ ұ қ ық тық мә ртебе ғ ылымда тұ лғ аның қ оғ амдағ ы заң баянды етіп бекіткен жайы мен кү йі ретінде анық талады. Қ ұ қ ық тық мә ртебенің негізінде шындық қ а негізделген мә ртебе жатады, ал қ ұ қ ық болса осы жайды баянды етіп бекітеді, сө йтіп оны заң аясына (шең беріне) енгізеді, ә рі орнық тырады.

Қ ұ қ ық тық мә ртебе тұ лғ а қ ұ қ ық тарының, бостандық тарының, міндеттері мен мү дделерінің мемлекет танығ ан жә не оғ ан мемлекеттің кепілдіктері берілген жиынтығ ы болып табылады. Тұ лғ аның шынайы жай-кү йінің тұ жырымдалуы тү рлі жолдармен сан алуан тә сілдер арқ ылы бірнеше ерекше қ ұ ралдардың кө мегімен жү зеге асырылады. Мұ ның ө зі адамды қ оғ амда бар қ ұ қ ық тардың субъектісі деп танудан-ақ, сө йтіп оғ ан ерекше сипатты қ асиет беруден басталады. Осыдан кейін ол ө зіне лайық ты қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а кірісуге, ө зінің теріс қ ылық тарына жауапты болуына мү мкіндіктер ала алады. " Мә ртебе" сө зін латыншадан аударғ анда біреудің немесе заттың, бір нә рсенің " жайы-кү йі, қ алпы" дегенді білдіреді. Тұ лғ аның қ ұ қ ық тық мә ртебесінің кіндігін, яғ ни тұ ғ ырлық негізін Конституция жә не басқ алай да маң ызды заң актілері мен Адам жә не азамат қ ұ қ ық тары Декларациясында жарияланғ ан қ ұ қ ық тар, бостандық тар мен міндеттер қ ұ райды. Міне осылар қ оғ амдағ ы тұ лғ аның жай-кү йін мемлекеттік істердегі рө лін, мү мкіндіктерін, оғ ан қ атысу-қ атыспауларын ен алдымен анық тайды.

Қ ұ қ ық тық мә ртебенің тү рлері:

а) азаматтың жалпы немесе Конституциялық мә ртебесі;

б) азаматтардың арнайы немесе тектік мә ртебесі;

в) дербес мә ртебе;

г) жеке тұ лғ а мен заң ды тұ лғ аның мә ртебесі;

д) шетелдік адамдардың, азаматтығ ы жоқ адамдардың, босқ ын адамдардың мә ртебелері;

е) шет елдерде тұ ратын Қ азақ стан Республикасы азаматтарының мә ртебесі;

ж) салалық мә ртебелер: азаматтық -қ ұ қ ық тық, ә кімшілік-қ ұ қ ық тық жә не т.б. мә ртебелер;

з) кә сібилік жә не лауазымдық мә ртебелер (депутат, министр, судья, прокурор мә ртебесі);

и) тү рлі экстремалдық жағ дайларда немесе елдің ерекше аймақ тарында жұ мыс істейтін адамдардың мә ртебесі.

Жалпы қ ұ қ ық тық мә ртебе - бә рінен бұ рын Конституциямен анық талады. Сө йтіп ол ағ ымдағ ы ә р тү рлі жағ дайларғ а (қ ызмет бабымен ауысуларғ а, отбасылық жағ дайларғ а, лауазымғ а, атқ аратын қ ызметке) тә уелді болмайды, елдің бә ріне бірдей ә рі жалғ ыз болады. Жалпы қ ұ қ ық тық мә ртебе қ ұ қ ық, субъектілерінің бү кіл сан алуандығ ын, олардың ө згешеліктері мен ерекшеліктерін, айырмашылық тарын ескеруге мұ ршасы келе бермейді. Сондық тан да кө птеген субъективтік қ ұ қ ық тар мен міндеттер оғ ан кірмейді. Ө йткені бұ лар ол субъектілерде, оның ең бек етуіне, қ ұ қ ық тық қ атынастарының сипатына, басқ алай да жағ дайларының ө згермелілігіне қ арай бір жағ ынан туындап, басқ а жағ ынан тоқ татылып жататындығ ына байланысты болады. Белгілі бір қ оғ амның сипаты жө нінде, оның ә леуметтік табиғ атын, демократиялылығ ының дә режесін, жалпы қ ұ қ ық тық мә ртебесін жә не т.б. зерделеп барып қ ана пікір айтуғ а болады.

Арнайы, немесе тектік мә ртебе — бұ л мә ртебе белгілі категорияғ а жататын азаматтардың (зейнеткерлер, жұ мысшылар, шаруалар, мү гедектер) жағ дайының ерекшеліктерін кө рсетеді. Аталғ ан топтар мен топтамаларғ а жататын азаматтар жалпы қ ұ қ ық тық мә ртебелер аясында ө здеріне тиесілі ө згешіліктерге, қ осымша қ ұ қ ық тарғ а, міндеттерге ағ ымдағ ы заң дарда алдын ала қ арастырылуы бойынша ие болуы мү мкін.

Дербес қ ұ қ ық тық мә ртебе — жеке адамның деректерін белгілейді (жынысын, жасын, отбасы жағ дайын, атқ аратын жұ мысын анық тайды). Ә рбір адам ө зінің дербес мә ртебесін, қ ұ қ ық тары мен міндеттерін, жауапкершілігін, мү мкіншіліктерін жақ сы білуі - қ ұ қ ық тық мә дениеттіліктің белгісі болып табылады. Дербес қ ұ қ ық тық мә ртебе жылжымалы, ө згермелі болып келеді. Ол адам болмысында болып жататын ө згерістермен қ атарласа бірге ө згеріп отырады. Қ ұ қ ық тық мә ртебе кү рделі жинақ талғ ан сипатта болады. Ол адамның қ оғ аммен, мемлекетпен, ұ жыммен, ө зін қ оршағ ан адамдармен жасасқ ан бү кіл байланыстарын ашып береді. Бү л ұ ғ ымның қ ұ рылымына мынадай элементтер кіреді:

а) осы мә ртебені белгілейтін қ ұ қ ық тық нормалар;

б) қ ұ қ ық субъектілік;

в) негізгі қ ұ қ ық тар мен міндеттер;

г) заң ғ а негізделген мү дделер;

д) азаматтық;

е) заң алдындағ ы жауаптылық;

ж) қ ұ қ ық тық қ ағ идаттар.

Қ ұ қ ық бар бостандық тың ө лшемі, оның нормасы, мү мкін болатынның шегін нұ сқ ау қ ызметін атқ арады. Сонымен бірге қ ұ қ ық осы бостандық тың жү зеге асырылуының кепілі, оның сақ шысы жә не қ орғ аныс қ ұ ралы. " Зорлық -зомбылық болмай, заң ө з ү стемдігін жү ргізген кезде бостандық та сонда". Қ ұ қ ық нормалары - бостандық нормалары. Ал осындағ ы бостандық - заң танығ ан, мемлекет оны заң дар мен басқ адай да актілер тү рінде тұ жырымдағ ан бостандық – мә селе міне осында. Бостандық ө зіне қ ажет сү йенішті (тіректі), кепілдікті қ ұ қ ық тан алады, ал тұ лғ а болса ө зіне тіректі яғ ни, кепілдікті қ ұ қ ық тан алады, сө йткенде ғ ана тұ лғ а ө з мү ддесін қ анағ аттандыруына мү мкіндік алады.

Адамның қ ұ қ ық тары мен бостандық тары табиғ и жә не оғ ан тумысынан берілген. Ажырамайтын, ең жоғ ары қ ұ ндылық деп танылады. Адамның қ ұ қ ық тарын сақ тау жә не қ орғ ау - мемлекеттің міндеті.

Ә ркімнің ө мір сү руге, денсаулығ ының болуына, жеке басының қ ауіпсіздігіне жә не дербестігіне, ар-намысы жә не қ адір-қ асиеті мен ізгі атағ ының қ орғ алуына, ой жә не сө з бостандығ ына, ө зінің пікірі мен сенім-нанымдарын білдіруге, тұ рғ ын мекен-жай таң дауғ а, меншік алуғ а, сатып алуғ а, оғ ан ие болуғ а, оны пайдалану мен оғ ан иелік етуге, кә сіпкерлік іспен айналысуғ а, ө з елінен басқ а елге баруына, одан қ айтып келуіне қ ұ қ ылы.

Азаматтардың митингілер, кө шеде шерулер мен демонстрациялар ө ткізу қ ұ қ ығ ы; мемлекеттік органдарғ а сайлауғ а жә не сайлануғ а, ақ параттар алуғ а жә не оларды таратуғ а, дербес жә не ұ жымдасып ү ндеулер (петициялар) беруге, ө з еркі бойынша ұ лтын анық тау қ ұ қ ық тары бар, жә не олар заң арқ ылы баянды етілген. Ә леуметтік жә не мә дениет салаларында да азаматтарғ а тиісті қ ұ қ ық тар қ аралғ ан (ең бек ету, демалысқ а шығ у, тынығ у, білім алу, ә леуметтік қ амсыздандыру, зияткерлік шығ армашылық пен айналысу жә не т.б.). Адам қ ұ қ ық тары мен бостандық тары кө пшілік мақ ұ лдағ ан жіктеуге сә йкес ә леуметтік-экономикалық, азаматтық, мә дени жә не дербестік деп бө лінеді. Жіктеп бө лудің мұ ндай тү рі ә лемнің заң дық іс-тә жірибелерінде, сондай-ақ ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йелерде де қ абылданғ ан.

Адам қ ұ қ ық тары мен азамат қ ұ қ ық тарының араларындағ ы айырмашылық тарғ а келер болсақ, бү л айырмашылық тардың болуының ө з негізі бар.

Біріншіден - адамның қ ұ қ ық тары қ айсы бір мемлекеттің танығ ан-танымағ анынан жә не заң дарда баянды етілген-етілмегеніне қ арамастан-ақ сол қ ұ қ ық ты иеленушісінен (сақ таушысынан) тысқ ары қ андай да болмасын мемлекетпен байланыссыз-ақ бар бола береді. Ал азаматтың қ ұ қ ығ ы осы адамның ө зі тиісті болып отырғ ан мемлекеттің қ орғ ауында болады.

Екіншіден - жер жү зінде кө птеген адамдар азамат мә ртебесін тіпті алмағ андар (азаматтығ ы жоқ адамдар), демек олар формалды тү рде азамат қ ұ қ ық тарын алмағ андар, сондық тан азамат қ ұ қ ық тары оларда жоқ.

Заң ғ ылымында азаматтардың барлық қ ұ қ ық тары субъективтік қ ұ қ ық тар деп аталады, яғ ни дербес, ол адамдардың барлығ ына ғ ана емес, ә ркімге де тиісті қ ұ қ ық. Бұ л қ ұ қ ық олардың иелерінің (сақ таушыларының) алдынан қ аншама тү рлі қ ызметтер атқ аруына кең жол, яғ ни мол мү мкіндіктер ашады. Ө здерінің қ ажеттіліктері мен мү дделерін қ анағ аттандыруғ а, қ андай да бір ә леуметтік игіліктерді пайдалануына, ө здерінің заң да кө рсетілген талаптарын басқ а адамдардың ұ йымдардың орындауына деген кең мү мкіндіктер береді.

Субъективтік қ ұ қ ық (яғ ни жеке адамның ө зіне ғ ана тә н дербес қ ұ қ ығ ы) - бұ л мемлекеттің ө зі кепілдендірген тұ лғ а яғ ни жеке адам жү ріс-тұ рысының (мінез-қ ұ лқ ының) болу мү мкіндігінің (немесе берілген рұ қ сатының) ө лшемі, мө лшері.

Сонымен субъективті — талаптанушы сипатта болатындарғ а тиесілі азаматтық, мү ліктік, ә леуметтік-экономикалық қ ұ қ ық тар ғ ана емес, сонымен бірге осындай субъективті-талаптанушылық сипатта - саяси жә не дербес бостандық тарғ а жататын: сө з, баспасө з, жиналыстар ө ткізу, митингілерге шығ у, кө шелерде шеру, демонстрациялар ө ткізу, пікір, сенім, ар-ождан бостандық тары жә не басқ алай да бостандық тар болады. Субъективтік қ ұ қ ық қ ашан да болсын мемлекет тарабынан кепілдіктің болуын ғ ана болжап қ оймайды, сонымен бірге басқ а адамдардың тиісті міндеттерін де болжалдайды. Егер де осы міндеттер болмаса, онда біздің кө з алдымызда субъективтік қ ұ қ ық емес, жай ғ ана рұ қ сат болғ ан болар еді. Ал енді осы рұ қ саттылық қ а ә йтеуір бір кедергі болып тұ рғ ан бірдең еге тыйым салынғ анда ғ ана мү мкін болар еді.

Адам қ ұ қ ық тарының кепілдері кө лемді ә леуметтік-саяси жә не заң ды қ ұ былыс болып табылады. Мұ ның ө зі тө мендегідей сә ттермен сипатталады:

1) танымдық, яғ ни ө зі ық палын тигізетін объектілер жө нінде пә ндік-теориялық білімдердің сырын ашып кө рсетуге жә не мемлекеттің ә леуметтік жә не қ ұ қ ық тық саясаты жө ніндегі іс-тә жірибеде (практикада) мә ні бар мағ лұ маттар алуғ а мү мкіндіктер жасайтын сипатта;

2) идеологиялық, саяси биліктің демократиялық идеяларды мемлекет ішінде жә не одан тыс шеттерде де насихаттаудың қ ұ ралы ретінде пайдаланатындығ ы сипатында;

3) практикалық (іс-тә жірибеде қ олданылатын) заң танудың аспаптар жинағ ы ретінде танылатын жеке адамның ә леуметтік игіліктерін қ анағ аттандырудың алғ ышарттары сипатында.

Кепілдіктер - тұ лғ ағ а ө зінің қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын, мү дделерін жү зеге асыру ү шін тең мү мкіндіктер жасайтын ә леуметтік-экономикалық, саяси, имандылық, ө негелік ұ йымдастыру алғ ышарттарының, жағ дайларының, қ ұ ралдары мен тә сілдерінің жү йесі. Кепілдіктер ұ ғ ымы адамзат жасағ ан ізгілік (яғ ни гуманизм адамгершілік), имандылық, ө негелілік, ә ділдік, заң дылық, мақ саттылық, тең қ ұ қ ық тылық жә не т.б. негіздерге сү йенеді. Ө зінің мә ні бойынша кепілдіктер дегеніміз адамның заң ды мү дделерін қ анағ аттандыруды қ амтамасыз ететін жағ дайлар (шарттар) жү йесі. Бұ лардың негізгі қ ызметі мемлекеттің жө не басқ а да субъектілердің тұ лғ а қ ұ қ ығ ын жү зеге асыру аясындағ ы міндеттерін орындату болып табылады. Кепілдіктердің объектісіне адам қ ұ қ ық тарын сақ тау мен қ орғ ауғ а байланысты болып келетін қ оғ амдық қ атынастар, азаматтардың мү ліктік жә не мү ліктік емес мү дделерін қ анағ аттандырулар жатады. Адам жә не азамат қ ұ қ ық тары жү йе тұ рғ ысынан қ арағ анда мыналардан тұ рады:

1. Материалдық кепілдіктер - экономикалық кең істіктің тұ тастығ ы, тауарлардың, қ ызмет кө рсетулердің жә не қ аржы қ аражаттарының еркін тү рде ауысып орналасулары, экономикалық қ ызмет еркіндігі, жеке меншік жә не мемлекеттік меншік тү рлерінің тең қ ұ қ ық ты деп танылуы жә не қ орғ алуынан тұ рады.

2. Саяси кепілдіктер — халық билігінің жү йесі, мемлекет жә не қ оғ амды басқ ару ісіне тұ лғ аның қ атысу мү мкіндігінің бар болуы.

3. Рухани кепілдіктер - отанды сү ю жә не қ ұ рметтеуге, жақ сылық пен ә ділдік, ә ділеттіліктің бар екендігіне сену сезіміне негізделген мә дениет қ ұ ндылық тарының жү йесі: мұ ның ө зі қ оғ амдық саналылық жә не адамның білімділігінен тұ рады. Рухани кепілдіктерге ә леуметтік, нә сілдік, ұ лттық жә не діни араздық тарды тұ татуғ а тыйым салу да жатады.

4. Заң дық кепілдіктер - адам жә не азамат қ ұ қ ық тарын сақ тау мен қ орғ аудың заң да қ арастырылғ ан амалдары мен тә сілдерінің жү йесі болып табылады. Тұ лғ а қ ұ қ ық тарының заң ды кепілдіктерінің арасынан жү зеге асырудың кепілдіктері мен сақ шылық (сақ тау) кепілдіктерін ажырата білу керек. Бірінші топқ а қ ұ қ ық жә не еркіндік (бостандық) шегі; заң ды айғ ақ тар; жү зеге асырудың бастамашылық жолмен жү зеге асыруды ынталандыру ү шін қ олданылатын қ олдау кө рсету тобымен конституциялық бақ ылау мен қ адағ алау; тұ лғ аның қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын бұ зғ аны ү шін кінә лыларғ а қ олданылатын қ орғ ау мен жауапкершіліктердің мө лшері; бақ ылау мен қ адағ алауды жү зеге асырудың іс жү ргізу формалары (тү рлері); тұ лғ а қ ұ қ ығ ын бұ зудың алдын алу жә не сақ тандыру амалдары жә не басқ а да қ ұ қ ық тық амалдар.

Адам жә не адамзат қ ұ қ ық тарының заң ды кепілдіктері жү йесін қ ұ рудың басты қ ағ идаты — қ ұ қ ық ты, бостандық тарды жә не заң дық мү дделерді заң ғ а қ айшы келмейтін тә сілдермен қ орғ аудың жалпығ а бірдей болуы.

Ә леуметтік мемлекет жә не оның заң дары мақ сатты тү рде материалдық молшылық ты жасауы жә не оларды қ орғ ау болуы тиіс. Сонымен қ атар адамның лайық ты ө мір сү руін қ амтамасыз ету міндеттеріне қ ызмет етуі жө н. Қ оғ амдағ ы адамгершілік, ізгілік (гуманизм); ә ділдік қ ағ идаттарын (принциптерін) нығ айту ең басты жә не кү нделікті атқ аратын істер болуы тиіс.