Пысықтау сауалдары. 1. Құқықты жүзеге асыру аталымына анықтама беріңіз, оның нысандарын сипаттаңыз

 

1. Қ ұ қ ық ты жү зеге асыру аталымына анық тама берің із, оның нысандарын сипаттаң ыз.

2. Қ ұ қ ық тың ең басты тағ айыны неде жә не оның негізгі кызметтері қ андай?

3. Қ ұ кық ты қ олданудың ерекшеліктері неде? Кім қ ұ қ ық қ олдану субъектісі бола алады?

4. Қ ұ қ ық ты қ олданудың сатыларын атаң ыз.

5. Қ олдану актісі қ ұ рылысын тү сіндірің із.

6. Қ ұ қ ық та ақ таң дақ тардың (олқ ылық тардың) болу себептері неде? Оларды болдырмаудың жолдарын айтың ыз. 1. Қ ұ қ ық аналогиясы (ұ қ састығ ы) мен заң аналогиясын (ұ қ састығ ын) қ олдануғ а тыйым салу қ ұ қ ық саласының қ айсысында кездеседі.

Он тоғ ызыншы тақ ырып. Қ Ұ Қ ЫҚ ТЫ ТҮ СІНДІРУ (ТАЛҚ ЫЛАУ)

Қ ұ қ ық тық нормаларды тү сіндіру дегеніміз кү рделі ерік-ық тиярлық процесс, оның мақ саты қ ұ қ ық нормасының дә л мағ ынасын анық тау болып табылады.

Тү сіндірудің объектісі (заты) заң дар мен заң дарғ а сә йкес шығ арылғ ан актілер. Тү сіндіру екі бө ліктен - анық тау (айқ ындау) жө не тү сінік берулерден тұ рады.

Тү сіндіру-анық тау дегеніміз іштей ойлау процесі, ол субъектінің санасында жү ріп жатады. ө йткені мұ ның қ ұ қ ық ты қ олданушы ойланып барып жасайды. Мұ ндай анық тауды қ ұ қ ық қ олданушы тұ лғ а ө зі ү шін жә не іштей жасайды, сондық тан да оның сырттай кө рінісі болмайды. Анық тау - қ ұ қ ық ты барлық нысандарында (бұ лжытпай атқ ару, пайдалануларда) жү зеге асырудың қ ажетті шарты болып табылады. Анық тау ә рқ ашанда тү сінік беруден бұ рын жү ргізіледі.

Тү сіндіру - тү сінік беру - тү сіндірушінің ө зіне емес, қ атынасқ а тү суші басқ а тұ лғ аларғ а бағ ытталады. Тү сінік беру нә тижесі жазбаша: ресми акт, қ ұ жат, қ ұ қ ық тық акті немесе ауызекі: кең ес, ұ сыныс тү рлерінде беріледі.

Сонымен, қ ұ қ ық нормасына тү сінік беру — нормативтік қ ұ қ ық тық актілерде білдірілген мемлекеттік ерік-ық тиярдын мағ ынасын тү сіндіру жә не оны жазбаша мазмұ ндау болып табылады.

Қ ұ қ ық нормаларын талқ ылаудың қ ажеттілігі олардың белгілерінің, сырт кө ріністерінің ерекшеліктеріне байланысты. Қ ұ қ ық нормаларының маң ызды ерекшеліктерінің бірі — олардың жалпылама, қ иялдық (абстрактылы) сипаты, олардың кү шінің кө птеген субъектілерге жә не ө мірлік жағ дайларда қ олданылуы. Сондық тан қ ұ қ ық тық нормаларды қ олдану барысында олар қ иялдағ ы (абстрактылы) болғ андық тан нормалардың мазмұ нын нақ тыландыру қ ажеттігі туады. Сө йтіп, қ ұ қ ық тық норманың мазмұ нын нақ тылы ө мірлік жағ дайғ а жақ ындату керек болады.

Ә рбір қ ұ қ ық тық норма қ оғ амдағ ы қ атынастардың белгілі бір тү рін реттейді жө не де бұ л реттеу жалпылама болады. Ал қ оғ амдық қ атынастардың белгілі тү рі сан алуан нақ тылы қ атынастардан тұ рады. Ә р нақ тылы қ атынастың ө зіндік ерекшелігі бар. Қ ұ қ ық тық норманы нақ тылы қ атынасқ а қ олданғ анда оның ерекшеліктеріне байланысты кейбір жағ дайларды анық тау қ ажеттілігі, қ олданылатын қ ұ қ ық тық норманың мағ ынасы қ андай екені туралы сауалдар туындайды. Сол сауалдарғ а қ ұ қ ық тық норманы талқ ылау арқ ылы дұ рыс жауап беруге болады.

Қ оғ амдық ө мірде жаң а қ атынастар пайда болып отырады. Оларды заң дер кезінде реттеп ү лгірмеуі де мү мкін. Бірақ мұ ндай қ атынастарды қ олданыста жү рген заң ның мазмұ ны қ амтуы ық тимал. Бұ л жағ дайды да қ ұ қ ық тық норманың мазмұ нын талдау арқ ылы анық тауғ а болады. Демек, ә лгі қ ұ қ ық тық мазмұ ны заң ұ қ састығ ы бойынша тікелей кө рсетілмеген қ оғ амдық қ атынастарғ а да қ олданылуы мү мкін.

Талқ ылаудың қ ажеттілігі қ ұ қ ық тық норманың сыртқ ы ресмилендірілуіне, тілінің ерекшелігіне байланысты да тууы мү мкін. Заң шығ арушының ойы-пікірі сө з, сө йлем арқ ылы жазылады. Кейде қ олданылғ ан сө здің бір ғ ана мағ ынасы болады, ал кейде оның бірнеше мағ ынасы болады. Қ ұ қ ық тық норманы нақ тылы қ атынасқ а қ олданғ анда осы жағ дайды да ескеру аса қ ажет болады. Кейде бір тү сінік, ұ ғ ым бірнеше сө здермен берілуі мү мкін. Мысалы, " міндет", " қ ажет", " солай істеу керек", " тыйым салынады", я болмаса, " қ ақ ысы бар, " қ ақ ылы", " істей алады" т.с.с.

Тү сіндіру тү рлері: 1. Субъектілері бойынша: а) ресми – тү сіндіруді ө кілеттік берілген (алғ ан) субъектілер: мемлекеттік орган, лауазымды тұ лғ алар, қ оғ амдық ұ йымдар береді. Ресми тү сіндірудің заң дық маң ызы болады жә не ол қ ұ қ ық тық салдарғ а апарады.

Ресми тү сіндіру нормативтік, қ азуалды, аутентикалық жә не легалды тү рлерінде болады.

Нормативтік тү сіндіру қ ұ қ ық тық нормаларды жаң адан жасауғ а алып бармайды. Ол тек бар қ ұ қ ық тық нормаларғ а тү сінік береді, мағ ынасын аша тү седі. Бұ л тү сіндіру жалпы сипатта жә не қ ұ қ ық нормаларын тү сіну (ұ ғ ыну) мен ә деттегі қ олдануларының біркелкі тү рде болуын қ амтамасыз етуі тиіс.

Казуалды тү сіндіру жалпы сипатта болмайды, жалпығ а бірдей міндетті де емес (маң ызы бойынша), оның маң ызы қ ұ қ ық нормасын нақ ты жағ дайды ескере отырып тү сіндіруге саяды.

Казуалды тү сіндіруді қ ұ зырлы орган тек атап кө рсетілген нақ ты істің қ арастырылуы, барысына байланысты береді. Ол бойынша ә дейі шешім қ абылдау мә селесіне арнайды.

Аутентикалық тү сіндіру - қ олдануғ а алынғ ан норма мағ ынасына тү сінік беру сол норманы қ абылдағ ан органнан шық қ андығ ын білдіреді.

Легалды тү сіндіру ісін осы тү сіндіруді атқ аруғ а (орындауғ а) тапсырма алғ ан субъектілер жү зеге асырады. Легалды тү сіндіру заң ғ а сә йкес сипатта болады.

б) Бейресми тү сіндіру - қ ұ қ ық тық нормағ а тү сінік беруді ө кілеттік алмағ ан субъектінің жү зеге асыруы. Мұ ндай тү сіндірулер жалпығ а бірдей міндетті болмайды жә не заң дық салдарды туындатпайды.

Бейресми тү сіндіру ә деттегі, кә сіби, доктриналды (ғ ылыми) тү рде болады.

2. Жасалу тә сілдері бойынша тү сіндірудің тү рлері:

а) грамматикалық -нормативтік акт мә тінін талдау, заң аталымдарының (терминдердің) мағ ынасын анық тау ретінде;

б) логикалық (қ исындық) - заң ның жекелеген қ ағ идаларының логикалық (қ исындық) байланыстары пайымдалып зерттелінеді.

в) жү йелі — қ ұ қ ық нормалары мазмұ нын осы нормативтік актілі институт, қ ұ қ ық саласымен ө зара байланыстыра отырып олардың алғ ан орны мен маң ызын тұ тастай анық тауғ а арнайды;

г) арнайы заң дық – заң ғ ылымы мен заң қ абылдау техникасының кә сіби білімдеріне негізделеді;

д) тарихи-саяси актінің жасалуы кезіндегі тарихи жағ дайларғ а байланысты болғ ан заң дық ерік-ық тияр, саяси кү штердің ара салмағ ы мен олардың орналасулары жә не т.б. жайлар анық талады.

3. Кө лемі бойынша:

а) адекваттық (дә лме-дә л, барабар) тү сіндіру - мұ нда заң " рухы мен оның ә рбір ә рпі" бір-біріне дә л келеді, яғ ни қ ұ қ ық нормасының сө з тү ріндегі білдірулері мен оның шын мағ ынасы жә не мә ні қ ұ қ ық нормасына пара-пар, тең болып келеді;

б) кең ейтілген - қ ұ қ ық нормасының ақ иқ ат мағ ынасы мен мә ні оның сө з арқ ылы білдіруінен едә уір кен болады;

в) шектелген - қ ұ қ ық нормасының ақ иқ ат мағ ынасы мен мә ні оның сө з тү ріндегі білдіруінен едә уір шағ ын болады; Қ азақ стан Республикасы Конституциясының 72-6абына сә йкес Конституция нормаларына ресми тү сіндірулерді Конституциялық Кең ес береді.