Жиырма алтыншы тақырып. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІ

Қ азақ стан егемен, дербес, тә уелсіз мемлекет болып жарияланғ аннан бері Республикасын ө зіндік қ ұ қ ық тық жү йесі қ алыптаса бастады. Оғ ан демократиялық, интернационалдық сипаттар тө н.

Қ азақ стан тә уелсіздік алғ аннан кейін ө зінің қ ұ қ ық тық жү йесін ә р тү рлі факторларды ескере отырып белсенді тү рде қ алыптастыруда.

Қ азақ стан Республикасының қ ұ қ ық тық жү йесін тұ тастай алғ анда оның роман-германдық қ ұ қ ық тық жү йеге жататындығ ын атап кө рсетуге болады. Қ ұ қ ық тың негізгі қ айнар кө зі нормативтік қ ұ қ ық тық акт болып табылады. Мысалы, Қ Р Конституциясының 4-бабына сай Қ азақ станда Конституция нормалары, оларғ а сә йкес келетін заң дардың нормалары, басқ а да нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің нормалары, халық аралық келісім-шарттар мен Республиканың ө зге де міндеттемелерінің нормалары, сондай-ақ Конституциялық Кең ес пен Республика Жоғ арғ ы Сотының нормативтік қ аулыларының нормалары қ олданыстағ ы қ ұ қ ық болып табылады.

Қ азақ стан Республикасы Конституциясында " қ олданыстағ ы қ ұ қ ық аталымы келтірілген. Мұ ның себебі Конституция нормаларының жай ғ ана декларация еместігін, қ айта тікелей тү рде қ олданылатындығ ын арнайы атап кө рсету екендігін, сондай-ақ осы нормағ а сай " қ олданыстағ ы қ ұ қ ық " деп тек Қ азақ стан Республикасы Конституциясына сә йкес келетін нормативтік қ ұ қ ық тық актілер ғ ана танылатындығ ын ерекше кө ң іл аударып кө рсету мақ саты еске алынды.

Қ азақ стан Республикасының ұ лттық қ ұ қ ығ ы тек Республиканың мемлекеттік органдары қ абылдағ ан нормативтік актілерден ғ ана емес, сондай-ақ Республика ү кіметінің жасасқ ан халық аралық шарттары мен басқ алай да міндеттемелеріндегі нормалардан тұ рады.

Қ азақ стан Республикасының Конституциясына сә йкес қ ұ қ ық шығ армашылық ісінің субъектісіне халық, Президент, Парламент, Ү кімет, орталық атқ арушы органдары жатады.

Қ азақ стан Республикасының қ ұ қ ық тық жү йесі қ ұ қ ық тық жү ріс-тұ рыстың (мінез-қ ұ лық тың) абстрактілі - жалпығ а бірдей ережелері (бұ л ереже біркелкі қ оғ амдық қ атынастардың жиынтығ ын реттейтіндігі белгілі) жиынтығ ы деп ұ ғ ынуғ а негізделеді.

Сондай-ақ Қ азақ стан Республикасы қ ұ қ ық тық жү йесінің ерекшелік белгісіне адамның табиғ и қ ұ қ ық тары мен бостандық тары басымдылығ ының конституцияда танылуы жә не сонда баяндалуы жатады.

Қ ұ қ ық тың негізгі қ айнар кө зіне жоғ ары ө кілетті орган Парламент қ абылдағ ан немесе бү кілхалық тық сұ рау салудың (референдум) барысында қ абылданғ ан заң жатады.

Мысалы, 1995 жылы тамыз айының 15-і жұ лдызында Қ Р-ның қ азіргі қ олданылып жү рген Конституциясы бү кілхалық тық сұ рау салудың (референдумның) барысында қ абылданғ ан болатын. Осы Конституцияғ а 1998 жылы қ азан айының 7 жұ лдызында он тоғ ыз тү рлі ө згерістер мен толық тырулар енгізілді.

Қ азақ стан Республикасының Конституциясы мемлекеттің негізгі заң ы болып табылады. Сондай-ақ бұ л заң кейінгі бү кіл заң дар (конституциялық жә не жай) ү шін жә не заң ғ а сә йкес актілер ү шін қ ұ қ ық тық негіз болып табылады.

Барлық заң дар мен заң ғ а сә йкес шығ арылатын актілердің (Қ азақ стан Республикасында) Конституцияғ а сә йкестілігін бақ ылауды Конституциялық Кең ес жү зеге асырады.

Қ азақ стан Республикасының қ ұ қ ық тық жү йесінде маң ызды рө лді салалық сипаттағ ы кодификацияланғ ан нормативтік-қ ұ қ ық тық актілер-кодекстер атқ арады. Оларда ә деттегі заң дардың заң дық кү ші болғ анымен, ө здерінің мә ні бойынша орталық орында тұ рады, сө йтіп заң дардың тиісті салаларында жетекшілік рө л атқ арады.

Атқ арушы биліктің ә р тү рлі органдары қ абылдағ ан заң дық негіздегі нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің Конституцияғ а сә йкестігін қ адағ алауды Қ азақ стан Республикасының прокуратурасы жү зеге асырады.

Қ азақ стан Республикасында ә дет-ғ ү рып қ ұ қ ық тың қ айнар кө здері жү йесінде қ осымша рө л атқ арады. Мысалы, Қ азақ стан Республикасы Азаматтық Кодексінде (жалпы бө лім) іскерлік айналым ә дет-ғ ұ рпы азаматтық заң дардың қ айнар кө зі болуы мү мкін деп кө рсетілген.

Қ азақ стан Республикасында соттар қ ұ қ ық жасаушы (шығ арушы) болып табылмайды, Олар жаң а қ ұ қ ық нормаларын жасауғ а қ ұ қ ылы емес. Дегенмен, оның ө з істерінде қ олданатын нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді тү сіндірмелеуде мол еркіндікке ие. Мысалы, Қ Р Конституциясының 78-і бабында " сә йкес" соттар адам жә не азаматтардың Конституцияда баянды етілген қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына қ ысым жасайтын заң дар мен басқ алай да нормативтік қ ұ қ ық тың актісі адам жө не азаматтың Конституцияда баянды етілген қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына қ ысым келтіреді деп таныса, онда сол іс бойынша ө ндірісті уақ ытша тоқ татылғ аннан соң ол сот бұ л жө нінде Конституциялық Кең еске аталғ ан актінің Конституцияғ а сай еместігінің танылуын сұ рап ө зінің ұ сынысын кешіктірмей жіберуі тиіс.

Конституциялық Кең ес пен Жоғ арғ ы Соттың нормативтік қ аулыларының қ ұ қ ық тық нормативтік сипаты болады.

Қ азақ стан Республикасы қ ұ қ ық тық жү йесінің манызды ерекшеліктерінің біріне Конституцияның ү стемділік қ ағ идатын жатқ ызамыз. Осы қ ағ идаттың тү рлі аспектілері болады. Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясында " қ ұ қ ық тық мемлекет" жә не " Конституциялық мемлекет" деген ұ ғ ымдар бір-біріне сә йкес дә л келеді деген пікірлерде кө рініс беруде, ө йткені жоғ ары қ ұ қ ық тық ойлар мен қ ағ идаттар Конституцияда орын алғ ан ғ ой. Сондық тан Конституция ү стемділігі мемлекеттің Конституцияғ а бағ ыныштылығ ын білдіреді, сондай-ақ бү кіл мемлекеттік органдардың, қ оғ амдық бірлестіктердің, лауазымды тұ лғ алардың жә не мемлекет пен қ оғ ам болмысы аясындағ ы барлық азаматтардың қ ызметтері мен ә рекеті нақ Конституцияның негізінде ғ ана қ ұ рылуы тиіс.

Сонымен, Қ азақ станның аумақ тық тұ тастығ ы, қ ұ рылысының унитарлық (біртұ тастық) формасы, басқ аруының президенттік формасы осы Конституцияның ү стемділігі қ ағ идатына негізделген.

Қ азақ стан Республикасы Конституциясының жоғ ары заң дық кү ші - конституциялық, сондай-ақ жай заң дар, басқ алай да нормативтік қ ұ қ ық тық актілер Конституцияғ а қ айшы келмеуі тиіс деген, барлық дең гейдегі мемлекеттік билік органдары, лауазымды тұ лғ алар мен бірлестіктердің Конституцияны бұ лжытпай сақ тауы тиіс екендігін білдіреді.

Айрық ша заң да атап кө рсетілген жә не онда баянды етілген ереже Конституцияғ а қ айшы келетін нормативтік қ ұ қ ық акті немесе олардың жекелеген қ ұ қ ық тық нормалары мен ережелерінің заң дық кү ші болмайды, сондық тан оның кү ші жойылғ ан деп саналады.

Конституцияның ең жоғ ары заң дық кү шіне сілтеме жасап тұ рғ ан аса маң ызды сипаттарының бірі ретінде конституцияның тікелей қ олданылатын сипатын атап кө рсету жө н.

Бұ л қ ағ ида Конституция нормаларын мемлекеттік органдар тек (тікелей) олардың ө здері реттейтін қ оғ амдық қ атынастарғ а ғ ана қ олдануы тиіс екендігін білдіреді.

Конституцияның тікелей кү ші (ә рекет етуі) оның қ ұ қ ық жасампаздық рө лінен де кө рінеді, ө йткені Конституцияда нақ ты заң дардың ә рекет ету кү шіне тікелей сілтеме жасалады. Сондай-ақ онда мемлекеттік биліктің жоғ ары органдарының норма шығ армашылығ ы ісіндегі ө кілеттіліктері анық тап кө рсетілген.

Конституция нормалары мына жағ дайларда: регламентациялауғ а (тә ртіп белгілеуге) жататын қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін - арнайы нормалар болмаса; егер қ оғ амдық қ ажеттілігі бола қ оймаса жә не егер бар нормалар Конституция нормаларына қ айшы болып келгенде тікелей немесе сатысыз қ олданылады.

Қ ұ қ ық негіздеріне (қ айнар кө здеріне) сондай-ақ халық аралық шарттар да жатады, дегенмен ондай шарттардың бө рі емес, тек олардың республикада ратификацияланғ андары ғ ана жатады.

Ратификация - Республиканың ө зі ү шін халық аралық шарттың міндеттілігін Қ азақ стан Республикасы парламентінде қ аралып бекітілуі тү рінде мемлекеттің берген ризалығ ы (мақ ұ лдауы). Қ азақ стан Республикасы парламентінің ратификациялануына жататындар:

1) орындалуының барысында қ олданыстағ ы заң дардың ө згертілуін немесе жаң а заң дардың қ абылдануын, сондай-ақ Қ азақ стан Республикасы заң дарында қ арастырылғ аннан басқ а ережелер белгілеуді талап ететін шарттар;

2) Қ азақ стан Республикасының мемлекеттің шекараларының ө туін (жү руін) белгілеу туралы шарттарды қ оса алғ анда Қ Р-ның басқ а мемлекеттермен болатын аумақ тық межелерін белгілеу туралы шарттар;

3) қ арусыздандыру немесе халық аралық татулық пен қ ауіпсіздік, сондай-ақ бітім шарты мен ұ жымдық қ ауіпсіздік шарттары мә селелері бойынша халық аралық қ атынастар негізі туралы шарттар;

4) Қ азақ стан Республикасының мемлекетаралық одақ тарғ а, халық аралық ұ йымдар мен басқ а да бірлестіктерге кіру (қ атысу) шарты, егер де мұ ндай шарттар Қ азақ стан Республикасының егемендік қ ұ қ ық тарының бір бө лігін оларғ а жү зеге асыруғ а беру қ арастырылса немесе олардың органдарының шешімдері Қ азақ стан Республикасы ү шін заң дық міндеттілігін белгілейтін болса;

5) Мемлекеттік қ арыздар мен Қ азақ стан Республикасына экономикалық жә не басқ алай да кө мек беру туралы шарттар.

Қ азақ стан Республикасының басқ а мемлекеттермен шартқ а отыруында оны ратификациялау туралы уә де байласқ ан халық аралық шарттары ратификациялауғ а жатады.

Сонымен мемлекеттің аса маң ызды елеулі мү дделерін, тіпті елдің егеменді қ ұ қ ық тарына дейін қ амтып қ озғ айтын, мемлекеттік маң ызы зор болып келетін Қ азақ стан Республикасының халық аралық шарттарды ратификациялауғ а жатады.

Сондық тан да халық аралық шарттарды ратификациялаудың алдында олардың Қ азақ стан Республикасы Конституциясына сә йкестілігі қ аралады, талқ ыланады. Президенттің Сенат пен Мә жіліс тө рағ аларының жә не Парламенттің (жалпы санының бестен бір бө лігінен кем емес депутаттарының), Премьер Министрдің ө тініші бойынша Конституциялық Кең ес Республика халық аралық шартының Қ Р Конституциясына сә йкестігін ратификациялауғ а дейін қ арап талқ ылайды. Қ Р Конституциясына сә йкес емес деп танылғ ан халық аралық шарттар ратификациялауғ а жатпайды жә не кү шіне ендірілмейді.

Қ Р Парламенті ратификациялағ ан халық аралық шарттар Республика заң дары алдында басымдылық қ а ие. Егер де Конституциядағ ы жай заң дар мен Конституциялық заң дардың ара шегі ажыратылғ ан дегенге сү йенер болсақ, онда Қ азақ стан Республикасы Парламенті ратификацияланғ ан халық аралық шарттар жай заң дар алдында ғ ана басымдылық қ а ие болуы ық тимал.

Қ Р Парламенті ратификациялағ ан халық аралық шарттар тікелей (сатысыз) қ олданылады. Бұ л дегеніміз мұ ндай шарттар, ондағ ы қ ұ қ ық тық нормалар ө здеріне лайық ты қ оғ амдық қ атынастарды реттейді, осы қ атынастарғ а қ атысушылардың қ ұ қ ық тарын, міндеттерін, жауапкершіліктерін туындататындығ ын білдіреді.

Қ азақ стан Республикасының Конституциясына сә йкес барлық заң дар жә не Қ азақ стан Республикасының ө зі олардың қ атысушысы болып табылатын халық аралық шарттар баспасө зде жарияланады.

Қ азақ стан Республикасының Парламенті қ абылдағ ан Қ Р-ның заң дары, қ аулылары мен басқ алай да актілері қ азақ жә не орыс тілдерінде шығ атын " Егемен Қ азақ стан", " Заң ", " Казахстанская правда", " Юридическая газета" газеттерінде жарияланып тұ рады. Қ Р-ның заң дары аталғ ан басылымдар мен олардың ресми қ осымшаларында жеті кү н ішіндегі мерзім (президент қ ол қ ойғ ан кү ннен бергі) немесе олардың қ абылдауынан жеті кү ннен кешіктірмей жарияланады. КР-ның заң дарын " Парламент ведомстволары" мен " Егемен Қ азақ стан", " Казахстанская правда" газеттеріндегі жариялануы ресми болып табылады.

Аталғ ан актілердің бә рі басқ а басылым органдарында жариялануы, теледидар мен радиодан, телеграф бойынша тиісті органдарғ а жіберілуі, сө йтіп қ алын бұ қ арағ а таратылуы мү мкін.

Қ азақ стан Республикасының заң дары, нормативтік сипаттағ ы Парламенттің басқ а да актілері республика аумағ ында жарияланғ аннан он кү н ө ткеннен кейін ө зінің кү шіне енеді. Заң дардың кө рсетілген мерзімде ө з кү шіне енуі Республика Парламенті белгілі бір актіні қ абылдағ анда оның ө з кү шіне енуінің басқ аша мерзімін белгілеген жағ дайда заң ның кү шіне енуінің жоғ арыда аталғ ан мерзімі қ олданылуғ а жатпайды. Ратификациялауғ а жатпайтындарғ а Қ азақ стан Республикасы ү шін ө з кү шіне енген мемлекетаралық жә не ү кіметаралық шарттарды атаймыз. Сондай-ақ Президенттің аталғ ан жарлығ ы келтіріліп белгіленген тә ртіп бойынша жү зеге асырылып Қ азақ стан Республикасының Ү кімет аралық шарттарғ а қ осылуы " Қ азақ стан Республикасы Президенті актілері мен Қ Р-сы Ү кіметінің актілері жинағ ында" жарияланады. Қ Р-сы ү шін кү шіне енген халық аралық шарттар жә не оғ ан қ оса ведомствоаралық, сондай-ақ Президент Жарлығ ы бойынша Қ азақ стан Республикасы мемлекеті қ осылғ ан шарттары " Халық аралық шарттар, келісімдер жә не Қ азақ стан Республикасының жекелеген заң актілері Бюллетені" басылымында жарияланады.

Қ азақ стан Республикасының халық аралық шарттары, олардың бір-біріне ұ қ сас шетел тілдерінде жасалғ ан мә тіндері осы тілдердің бірінде ресми тү рде қ азақ жө не орыс тілдеріне тә ржімаланып жарияланады.

Тап осы жағ дайда Президенттің нормативтік жарлығ ы, Ү кіметтің, Конституциялық Кең естің, Жоғ арғ ы соттың қ аулылары, Орталық жә не жергілікті мемлекеттік органдардың нормативтік актілері сө з болып отыр.

 

Пысық тау сауалдары:

 

1. Қ азақ стан Республикасы қ олданыстағ ы қ ұ қ ығ ына (Қ Р-сы Конституциясының 4-ші бабына) жалпы сипаттама берің із.

2. Қ азақ стан Республикасың дағ ы қ ұ қ ық шығ армашылығ ының субъектілерін атаң ыз.

3. Қ азақ стан Республикасың дағ ы қ ұ қ ық тың қ айнар кө здерін атаң ыз.

4. Қ азақ стан Республикасы роман-германдық қ ұ қ ық тық жү йеге жатады деген қ орытындыны дә лелдең із.

5. Қ Р-сы Конституциясының ү стемділік қ ағ идаты (принципі) нені білдіреді?

6. Қ азақ тан Республикасының бү кіл аумағ ында Конституцияның тікелей кү ші болады деген қ ағ иданың мағ ынасын ашып кө рсетің із.

7. Ратификация ұ ғ ымының мағ ынасын ашып кө рсетің із.

8. Халық аралық шарттардың қ айсылары ратификациялауғ а жатады?