Дәріс. Коммерциялық банктердің меншікті қаражаттарын талдау

Коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары дегеніміз – оның өзіне тиесілі басқа жақтан қарызға алынбаған қаражаттары.

Банктің меншікті қаражаттарының құрылымы келесі түрлерден тұрады:

І. Банктің капиталы және қорлары:

1.1. Жарғылық қоры;

1.2. Акционерлерден кері сатылып алынған меншікті акциялары;

1.3. Қосымша капитал;

1.4. Банктің қорлары;

1.5. Берілген несиелер қайтарылмаған жағдайда олардың орнын толтыру үшін құрылған резервтер (банктік провизиялар).

ІІ. Болашақ мерзімнің табыстары:

2.1. Шетел валютасымен есептелген меншікті қаражаттарды қайта бағалау;

2.2. Шетел валютасымен есептелген барлық қаражаттарды қайта бағалау;

2.3. Бағалы қағаздарды қайта бағалау.

ІІІ. Табыстар және пайда.

Банктің меншікті қаражаттарын талдаудың негізгі міндеттері:

1. Банктің меншікті қаражаттарының жағдайына баға беру;

2. Меншікті қаражаттардың құрылымының өзгеруіне баға беру;

3. Банктің меншікті қаражаттарының оқшаулануының (иммобилизациясының) пайда болуының себептерін анықтау;

4. Банктің меншікті қаражаттарын тиімді пайдалану арқылы оның балансының өтімділігі мен табыстарының өсуінің мүмкіндіктерін анықтау.

Банк қорлары. Банк қорларын құру және оларды пайдалану тәртібі банктің Директорлар кеңесі тарапынан белгіленеді. Банк қорларының ең негізгі элементі – жарғылық қор.

Банктің жарғылық қоры дегеніміз – оның міндеттерін орындаудың негізгі кепілі болып табылатын капиталдың ұйымдық-құқықтық формасы. Жарғылық қордың мөлшері акционерлердің шешімі негізінде банк жарғысында белгіленеді.

Банктің жарғылық қорын ұлғайтудың келесі жолдары бар:

· Құрылтайшылар тарапынан жаңа акциялар сатып алу;

· Банктің мүлкін қайта бағалау;

· Дивидендтерді реинвестициялау арқылы.

Жарғылық қорды азайту үшін бұрын шығарылған, орналастырылған акцияларды кері сатып алуға болады. Жарғылық қордың ұлғаюын немесе азаюын банк міндетті түрде Ұлттық Банкте, Қаржылық Қадағалау Агенттігінде тіркеуден өткізуі керек.

Резервтік қор дегеніміз – банк міндеттерімен жүзеге асырылатын операциялар бойынша пайда болатын тәуекелдер орнын толтыру мақсатында құрылады. Резервтік қор пайданың есебінен құрылады және салық салынғанға дейінгі табыс есебінен аударылады.

Қазақстан Республикасында банктер резервтік қорды құру үшін пайданың 5%-тен кем емес мөлшерін аударып отырады. Оның мөлшері жарғылық қордың 25%-не жеткенде аударымдар тоқтатылады.

Банктің сақтандыру қоры, басқа да арнайы құрылған қорлар пайданың есебінен құрылады және міндетті түрде несиенің қайтпай қалуынан сақтану үшін құрылады. Банктің сақтандыру қоры неғұрлым көп болған сайын, оның сенімділігі де жоғары болады. Арнайы құрылған қорлар негізгі 3 түрден тұрады:

1. Банктің қосымша меншікті қаражаттары (құрылтайшылық пайда);

2. Негізгі қорларды қайта бағалаудан түскен қаражаттар;

3. Тез тозатын және арзан бағалы заттарды қайта бағалаудан түскен пайда.

Банктің экономикалық қолдау қоры – пайда есебінен құрылады, банктің Директорлар кеңесінің шешімі бойынша банк қызметкерлеріне материалдық тұрғыдан қолдау көрсету, банк ісін одан әрі дамыту, әлеуметтік, өндірістік мақсаттарда құрылады.

Негізгі қаражаттар қоры – банктің негізгі құралдар қоры банктің негізгі құралдарға капитализацияланған несиелік ресурсы болып табылмайды, себебі, банктің ғимараттарға, құрылғыларға жұмсалған қаражаттардың өтімділігі төмен. Сондықтан оларды несиелік ресурс ретінде пайдалану мүмкін емес.

Банктің пайдасы. Банктің меншікті қаражаттарының тағы бір үлкен бөлігі – пайда. Банк пайдасы оның табыстарынан шығындарды алып тастау арқылы анықталады. Банктің пайдасы мен қорларының жиынтығы оның активті операцияларын жүзеге асырудың негізгі көзі болып табылады.

Банктің меншікті қаражаттарының сапалық құрамын талдау үшін олардың жекелеген түрлерінің жалпы көлеміндегі үлесін анықтаймыз. Дүниежүзілік банк тәжірибесінде банктің меншікті қаражаттарының ішінде ең үлкен үлес алатыны - жарғылық қор болып табылады (80-85%). Пайда мен басқа да экономикалық қолдау қорларының үлесі 4-10 %, резевтік қор 20-25%.

Банктің жарғылық қорын талдау барысында ең алдымен оның өсу қарқынын анықтау қажет. Оның өсу қарқынын есептеу арқылы банктің мәртебесін және банк қызметіндегі экспансия қарқынын (оның алатын үлесін) анықтауға болады.

1. Жарғылық қордың өсу қарқыны:

ЖҚӨҚ=Нақты төленген жарғылық қордың ∑/Банк жарғысында көрсетілген жарияланған жарғылық қордың∑*100 %.

2. Жарғылық қорды талдағанда оның белгілі бір мерзімдегі өсу қарқынын анықтауға болады.

3. Жарғылық қордың меншікті қаражаттардағы үлесі:

d₁=ЖҚ/МҚ*100 %

4. Банктің жарғылық қорының жалпы баланс қорытындысындағы үлесі:

d₂=ЖҚ/БҚ*100 %

Банктің жарғылық қорын кешенді түрде талдауда келесі кесте қолданылады:

№	Көрсеткіштер	2007жыл	2008жыл	2009жыл
	Банк акционерлері тарапынан жарғылық қордың төленбеген сомасы,тг
	Нақты төленген жарғылық қор, тг
	Жарғылық қордың төленген үлесі,%
	Активтік операциялардың 1тг-не шаққандағы жарғылық қор,тг
	Берілген несиелердің 1 тг-не шаққандағы жарғылық қор,тг
	Меншікті қаражаттардың 1 тг-не шаққандағы жарғылық қор,тг
	Сырттан тартылған қаражаттардың 1 тг-не шаққандағы жарғылық қор,тг
	Қарыз қаражаттарының 1 тг-не шаққандағы жарғылық қор, тг
	Банк міндеттемелерінің 1 тг-не шаққандағы жарғылық қор, тг
	Баланс қорытындысының 1 тг-не шаққандағы жарғылық қор,тг
	Бір акционерге шаққандағы жарғылық қор,тг
	Бір акцияның номиналдық құны,тг
	Бір акцияның жарғылық қордың жалпы сомасындағы үлесі, %

 

 

3.11. 11-дәріс. Банктің таза меншікті қаражаттарының (нетто) мөлшерін анықтау.

Банктің меншікті қаражаттарының жалпы үлесін 2 бөлікке бөліп қарастыруға болады:

1) Брутто - жалпы меншікті қаражаттар;

2) Нетто - таза меншікті қаражаттар.

Банктің меншікті қаражаттарының ішіндегі айналымда несиелік ресурстар ретінде пайдалануға болатын бөлігін нетто-меншікті қаражаттар деп атайды.

Ал, брутто-меншікті қаражаттарға айналымнан тыс капитализацияланған, иммобилизацияланған қаражаттар және нетто- меншікті қаражаттар кіреді.

Иммобилизацияланған меншікті қаражаттардың соммасы банктің қызметіне теріс ықпалын тигізеді. Иммобилизацияның мөлшері неғұрлым көп болған сайын банктің табыстылығы мен төлем қабілеттігі төмендейді. Иммобилизацияланған меншікті қаражаттар баланстың активінде көрсетіледі және олар айналымнан тыс қалған активтер деп есептелінеді.

Олардың құрамына мыналар кіреді:

1) Инвестициялық активтер:

А) Капитализацияланған активтер, яғни қалдық құнымен есептелінген материалдық және бейматериалдық инвестициялар;

Ә) Қаржылық инвестициялар, яғни банктің басқа заңды тұлғалардың капиталындағы үлесі, портфельдік қаржылық инвестициялар, бағалы қағаздарға жұмсалатын инвестициялар және банктің басқа қаржы-несиелік ұйымдарындағы депозиттері.

2) Банктің шығындары;

3) Келген зияндар.

Банктің брутто -меншікті қаражаттарына мыналар кіреді:

1) Резервтелген брутто- меншікті қаражаттар;

2) Айналымда пайдаланылатын меншікті брутто-қаражаттар (банктің капиталы және қорлары,банктің табыстары,оның ішінде, операциялық және басқа табыстар, инкассалық табыстар, клиенттерден алынған айыппұлдар, әртүрлі төлемақылар,банктің есеп беру мерзімінде және оған дейін алынған табыстар).

Банктің меншікті қаражаттарының сапалық құрамын анықтау мақсатында келесі негізгі 3 көрсеткіш қолданылады:

1) К_им=Иммоб.қ Σ/Брутто МҚ Σ;

Иммобилизациялау коэфицентінің төмендеуі банктің табыстылығы мен төлем қабілеттігінің артқандығын көрсетеді.

2)Банктің меншікті қаражаттарын пайдалануының тиімділік коэффициенті:

Қ_мқпт=МҚ Σ/БН Σ;

3)Банк тәуекелін қамтамасыз етуге меншікті қаражаттардың жеткіліктілік коэффициенті

Қ_БТМҚЖ=МҚ Σ /ТЖА Σ;

4)Банктің меншікті қаражаттарын басқа заңды тұлғалардың капиталының үлесін сатып алуға жұмсалу нормативі (Н₁₂)

Н₁₂=(МҚ_БЗТКҮА/МҚ)*100

Н₁₂≤25%

Банктің меншікті капиталын оңтайлы басқару арқылы банк балансының өтімділігін, банктің төлем қабілеттілігін және табыстылығын ұлғайтуға жол ашылады.