Психолингвистика

Психолингвистиканың пәні – психологиялық ерекшеліктері қырынан алынған тіл болып табылады. Ол тілді басқа психикалық құбылыстар қатарында қарастырады. Сөйтіп психология мен лингвистика аралындағы пән ретінде анықталады. Онда сөйлеуші мен тыңдаушы сөйлеу әрекетіндегі психологиялық механизмдермен байланысты болады.

Тіл білімін психологиямен ұштастыру 19 ғасырдан басталған. Бұған В.Гумбольдттың «тілді әрекет» ретінде қарастыратын ілімі ықпал етті. 19-ғасырдың 2-жартысында тіл білімінің психологиялық бағыты пайда болды, негізгі өкілдер – Г.Штейнталь, М.Лацарус және А.А.Потебня. А.А.Потебняның «Мысль и язык» (1862) еңбегінде психолингвистиканың негізгі мәселелері қарастырылған. Оның идеяларын Л.С.Выготский «Мышление и речь» кітабында дамытады. А.А.Леонтьев психолингвистиканың дамуына үлес қосты, сондай-ақ, кеңес авторлары ішіндегі Ю.А.Сорокин, Е.Ф.Тарасов, А.М.Шахнарович, Е.С.Кубрякова, Т.В.Ахутина психолингвистикаға үлкен үлестерін қосты.

Социолингвистика

Әлеуметтік лингвистика ( социолингвистика лат. soci (etos) қоғам, франц. Lingua тіл), - тіл білімі, әлеуметтану, әлеуметтік психология, этнография ғылымдарының түйіскен аралығында туып дамыған тіл білімі саласы. Негізгі нысаны – тілдің функционалды жағын зерттеу. Қарастыратын басты мәселелері: тілдің қоғамдық табиғаты, әлеуметтік қызметі, тіл болмысының қатынастық түрлері (әдеби тіл, ауызекі сөйлеу тілі, жергілікті диалектілер, койне, пиджиндер), тілдің әлеуметтік сипаттағы түрлері (жаргон, арго, кәсіби тіл), билингвизм, диглоссия, пиджинделу, креолдену, мультилингвизм процестері. Аса қажетті мәселелерінің қатарына тілдің (тілдердің) өмір сүру формасынан туатын тілдік жағдайлар, тіл мен мәдениеттің байланысы, тіл саясаты т.б. жатады. Тілдің әлеуметтік табиғатына алғаш назар аударғандар 19-ғасырда П.Лафарг, А.Мейе, А.Соммерфельт, 20-ғ.-да Прага структурализмі, Женева мектебінің өкілдері т.б. анкета арқылы байқау, сұхбат алу, статистикалық әдіс т.б. қолданған. Кеңестік дәуір өкілдері – Л.П.Якубинский, В.В.Виноградов, Б.А.Ларин, В.М.Жирмунский, Е.Д.Поливанов т.б. Әлеуметтік лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрнекті өкілі ретінде Б.Хасановты атауға болады.

Интерлингвистика

Интерлингвистика – тіларалық қарым-қатынас құралы болып табылатын халықаралық тілдерді зерттейтін тіл білімінің саласы. Нысаны – халықаралық жасанды тілдердің қолданылуы мен жасалу процесі, сонымен бірге көптілділікті, тілдердің бір-біріне әсерін, интернационалдық терминдердің жасалуын да зерттейді. Интерлингвистика жасанды тілдердің теориялық мәселелерімен бірге, олардың көмекші қатынас құралы ретінде тәжірибе жүзінде қолданылуын да қарастырады. Ол Р.Декарттың, кейін Г.Лейбництің лингвожобалық теориясы негізінде қалыптасты. 1879 жылы ең бірінші халықаралық жасанды тіл волапюктің; пайда болуымен байланысты интерлингвистиканың әлеуметтік өмірде қолданылу кезеңі басталды. 1887 жылы эксперанто пайда болды. Интерлингвистика проблемалары халықаралық лингвистикалық конгрестерде (1931, 1948) көтерілді. Ондағы негізгі мәселе жоспарлы (жасанды) тіл жасау және оны қолдану мүмкіндігі болды. Көптілділікті жеңудің ең тиімді жолы болып табылатын жасанды тіл жасау идеясын О.Есперсен, Э.Сепир, А.Мейе, М.Дж.Бартоли, Ш.Балли, Ж.Вандриес қолдады. Интерлингвистика адамның тілге тигізетін әсері, ғылыми және техникалық номенклатураның халықаралық стандарт деңгейіне көтерілуі сияқты мәселелерге де үнемі көңіл бөлді.

Контрастивті лингвистика

Контрастивті лингвистика (салғастырмалы тіл білімі) жалпы тіл білімі саласында 20ғ. 50ж. бері қарқынды дамыған бағыт. Оның мақсаты екі, кейде бірнеше тілдерді салғастыра зерттеп, олардың құрылымдық деңгейіндегі жақындығы мен айырмашылығын анықтау. Ол әдетте тілдің синхрондық материалдарына сүйенді. Тілдің әртүрлі деңгейіне қатысты еңбектердің сан жағынан көбі контрастивтік грамматикаға, аз мөлшері контрастивтік фонологияға, одан да аз мөлшері контрастивтік лексика жүйесіне байланысты. Басталуы 1957 ж. Р.Ладоның еңбегімен байланыстырылады. Дегенмен 19 ғ. соңы мен 20 ғ. басындағы орыс ғалымдары А.А.Потебня, Ф.Е.Корш, Е.Д.Поливанов, В.А.Богородицкий, И.А.Бодуэн де Куртенэ, Л.В.Щерба еңбектерінде контрастивті лингвистика жөнінде бай материал сақталған.