Тікелей және жанамаТікелей кері байланыс кезінде – ретципиенттің сөйлеуінің реакциясы ашық түрде байқалады. Мысалы: тікелей сөйлемдер «Сен айтып тұрған нәрсе маған ұнамайды», «не деп тұрсың түкте түсінбеймін», немесе тікелей қуаныш. Ашу, ыза, мұң сезімдерін айқын көрсететін ым шаралар. Тікелей кері байланыс кезінде ретципиентті коммуникатор түсінуі үшін қолайлы жағдай жасап ортақтасуды тиімді және нәтижелі етеді. Кері байланыстың жанама түрі – психологиялық ақпаратты ортақтасу партнеріне жасырын астыртын жеткізу жолы. Ол үшін неше түрлі риторикалық сұрақтар кекетулер, қатынас партнері күтпеген эмоциялық реакциялар пайдаланылады. Коммуникатор ретципиенттің өзіне қарасты әсері қарым қатынасының шынайы сипаты туралы өзі ойлап шешуі керек. Сөйлеушінің ойлаған сезімдері мен пікірлерін үнемі дұрыс бола бермегендіктен. Ортақтасу барысында ақпарат алу жағдайы белгілі дәрежеде күрделене түседі. Сонымен психологияның кері байланыс тұлға аралық жанама түрі коммуникатордың алғашқы ерекшелігі. 2. Коммуникация барысында ортақтасуға қатысушылардың мақсаты тек ақпаратты алысу емес, сол ақпаратты қатынас партнері мен мүмкіндігінше дұрыс қабылда түсінгені. Коммуникациядан р-ке түсетін мәліметтерді шешу т.а. Коммуникация жеке мәселесі ретінде қарастырылады. «1» мәліметтің құрылысы мен мазмұны. Коммуникацияның жеке тұлғаның қасиетіне оның ретципентке қалай қарайтындығына ортақтасу өтіп жатқан жағдайға тәуелді болады. «2» Коммуникациялар жіберген мәліметтер тұрақсыз болады. Олар ретципиенттің жеке психологиялық өзгешеліктеріне оның сөйлеуі, сөз мағынасы, ортақтасу жағдайына деген қатынасына байланысты өзгереді. Мысалы, бастығынан немесе өзінен кіші адамнан сөз естіген адам 2 түрлі сезімге бөленеді. Бастығының сөзін ренжімей тыңдаса, өзінен кіші адамның дәл сондай сөзін ашумен қабылдайды. Ақпаратты дұрыс қабылдау үшін ортақтасу процесінде Коммуникация лық кедергінің болу, болмауына байланысты. Коммуникациялық кедергі дегеніміз – қатынас партнері арасында дұрыс ақпарат берілу жолындағы психологиялық тосқауылдар. Кедергі пайда болған кезде ақпараттың алғашқы мәні өзгереді не жоғалады немесе мүлдем ретципиентке жетпейді.
1. әлеуметтік мәдени айырмашылықтар кедергісі. Әлеуметтік саяси, діни көзқарастарға, жынысына, мамандығына байланысты болады. Мұндай жағдайда ортақтасу барысындағы түсініктер мен ұғымдарды, сөйлеушінің бейнесін қабылдау тәсілі. Мысалы, тыңдаушы – жасы мен әлеуметтік статусы жоғары адамдардың сөзін ешқандай кедергісіз қабылдап, ал беделі төмен адамдардың сөзін елемеуі мүмкін. 2. Түсініспеушілік кедергілер: А) фонетикалық кедергі – адамдар әр түрлі тілде, диалекті де немесе сақауланып сөйлегенде пайда болады. Сөйлеуші тілінің мазмұны жоқ, тез жаңылғыш, қажетсіз сөздерге толы болған кездерде түсініспеушілік кедергісі туындайды. Мысалы, оңтүстікте «сым» дегенде шалбарды елестетеді, ал солтүстікте электр тогының өткізгіші елестейді. Мұндай кедергілерді жою жолы тілдің сапасын, сөйлеу ерекшеліктерін ретке келтіру, шешендік өнерді игеру. ә) Семантикалық кедергі – жаргон мәселесімен байланысты. Ортақтасуға қатысушылардың өзіндік шағын мәдениетінде ұғымдар мен құбылыстардың ерекше мән мағынасы болады. «Сұлулық», «Борыш»,»Тәртіптілік» құндылықтарын әр микро топ түрліше қабылдап түсінеді. Мысалы, шашы ұзын жігіттер өзін қоршаған топтың арасында сұлу болып саналса, қазақ ауылында оны күлкіге айналдырады. Ортақтасу барысы нәтижелі болуы үшін басқалардың семантикалық жүйесін түсінуге тырысу қажет. Б) Стильдік кедергі – Коммуникатор мен реципиенттің стильдік стильдері бір біріне немесе тілдердің стильі ортақтасу жағдайына, реципиенттің көңіл күйіне сәйкес келеді. Мысалы, студенттерге, аспиранттарға лекция оқығанда бірдей тақырып болса да, 2 түрлі тіл стильі қажет болады. В) Логикалық кедергі – сөйлеуші мен тыңдаушының қабылдау логикасы, дәлелдеу жүйесі әр түрлі болғанда пайда болатын кедергі. Қоғамда логикалық жүйелер өте көп. Мысалы, балалар, әйелдер, ерлер, басшы мен бағыныштылар логикасы. Қатынас – Коммуникацияларды жақтырмайтындықтан оның мәлімдемелерін дұрыс қабылдамау, сенімсіздік сезімін туғызатын Коммутатордың сөзіне күдікпен қарау. Кез келген психологиялық кедергі ақпаратты қабылдау барысында реципиент өзін өзі ақтап алады. Мысалы, психологиялық қорғаныс: 1- жолы – ақпаратты дұрыс қабылдамау немесе бұрмалау қарсы пікірлерге көңіл бөлу (толықтық немесе семіздік денсаулыққа зиян деушілер қателеседі, толық адамдардың денсаулығы мықты, олар мейрімді болады деген пікірді айтады). 2- жолы – ақпараттың пайда болған құнын төмендету (толып кетіпсіз деген адам жас қой ол не біледі). 3- жолы – ескертуді түсінбеу (менің көршім менен де толық қой, түк те болған жоқ жүр ғой). 3. Коммуникациядағы ықпалдау. Коммуникация бақылау әсері мен мақсатына қарай 2 типке бөлінеді: 1. Әсершіл 2. Диалогтық 3. Әміршіл және диалогтық қатынастың схемасы. Екі типтің айырмашылықтары коммуникацияның ұстанымына, мәтіннің сипатына, коммуникацияның кеңістігіне және оны ұйымдастырудағы бей сөздік тәртіпке қарай анықталады. Психологиялық ұстаным – автордың коммуникациялық стильін белгілейді. Әміршіл ықпал етуде «жоғарыдан төменге» ұстанымы диалогта тепе тең ұстанымы жүзеге асады. «Жоғарыдан төменге» ұстанымы коммуникациялар үшін реципиент бағынышты халде болып еріксіз тыңдап, коммутатордың сөзін сынсыз қабылдау керек. Осы бағыттағы коммуникациялардың пікірінше реципиенттің өз көзқарасы жоқ, бар болса да оны коммутатор қажетті бағытта өзгерте алады. «Тепе тең» ұстанымында тыңдаушы коммутатор жағынан ортақтасудың белсенді өз пікірін қорғай алатын мүшесі ретінде қарастырылады. Коммуникациялық сөздің мазмұнына, мәтіннің құрылымына қарай реципиент өз белсенділігін байқата алады. Әміршіл коммуникация кезінде мәтіннің сипаты жалпылама бір жақты болып тек автордың көзқарасы ғана дұрыс деп саналады. Мәтін тыңдаушыға емес керісінше тыңдаушы мәтінге бағынышты болады. Коммуникатор өз пікірін ашық түрде айтпайды өзгелердің ойына сілтеме жасайды.
Диалогтік кезде коммуникатор өзіндік ой пікірді жасырмайды. Өз атынан сөйлейді, жалпылама сөздерді қолданбайды, мәтін аксиома емес әр түрлі шешімдері болатын белгілі бір мәселе ретінде қарастырылады. Мәтін мазмұны тыңдаушыға түсінікті дискуциялық сипатта болады. (сіз қалай ойлайсыз, өз ойыңызды айтыңызшы, т. б.) Әміршіл коммуникатор реципиенттерді тыңдамайды, ол тек өзі сөйлейді, монофониялық қарым–қатынас (бір пікір, бір дауыс). Диалогтік коммуникаторда тыңдаушылар өз пікірлерін ашық түрде білдіре алады. Полифониялы қарым–қатынас (аймақтық үн) Коммуникациялық кеңістікті ұйымдастыруда рециепенттер тек ректорды ғана көруге рұқсат. Ал диалогтік коммуникаторда олар бір–бірін және ректорды көруге болады. 3. Тұлғалық коммуникацияның тағы бір ерекшелігі оның екі деңгейлі құрылымы. Олар: 1. Сөздік деңгей – ақпарат алысудың негізгі құралы – сөз және тіл. 2. Бейсөздік деңгей – сөзден басқа коммуникация белгілері қызмет көрсетеді. Бейсөз тәсілі адамның эмоциялық реакцияларының айнасы ретінде оның ортақтасу барысындағы көңіл –күйін түсінуге жәрдемдеседі. Ортақтасу кезінде бей сөздің орны мен мәні өте маңызды. Мысалы: Адамның сөзіне сенбесек, оның бейсөз тәртібіне назар аударамыз. Ым – ишаралар адамның сөз астарында жатқан шынайы ниеттерін анықтауға көмектеседі.
|
