Сапалық талдау.

1-3 мл күйдіргіш камедінің метанолдағы 10%-дық ерітіндісін қосып су моншасында 5 минут қыздырады, сары түс пайда болады, бұған 5-6 тамшы ПАУЛИ РЕАКТИВІНІҢ Кутачеку бойынша жаңа дайындалған ерітіндісін қосады, қоңыр – қызылдан шие түске дейін (окси-және метоксикумариндер) боялады. «Лактонды сынама» 10 тамшы 10%-дық күйдіргіш калидің метанолдағы ерітіндісін қосып, су моншасында 5 минут қыздырады бұдан соң араластырып 10%-дық тұз қышқылымен қышқылдық реакциясына дейін нейтралдайды, ерітінді майланады немесе тұнба түседі. (барлық кумариндер үшін).

1-3 мл пиридин және тамшылатып 1-3 мл 0,1н. натрий гидроксиді ерітіндісін қосады. Ерітіндінің түсі сарыдан жасыл арқылы көкке 1-3 тамшы бромтимолды көктің спиртті ерітіндісін қосқаннан өзгереді. (дикумарин, оксикумариндер).

1-3 тамшы 1%-дық темір оксиді хлоридінің спиртті ерітіндісін қосамыз, кумариндер мен изокумариндерге тән түрлі түске боянады көк-күлгін (дикумарин).

3-5 тамшы Драгендорф реактивін немесе 1%-дық йод ерітіндісін қосамыз, қоңыр түске боялады немесе тұнба түзеді.

2-3 мл натрий хлоридінің 0,1 н ерітіндісін қосып, су моншасында (60-70⁰С) 5 минут қыздырады, мұзда тез суытады да, 2 мл жаңа дайындалған диазосульфоқышқылын қосады, қонық қызыл түске боялады.(фурокумариндер).

1-3 мл жаңа дайындалған диазосульфаниламиді қосамыз, қызғылт-сарғыш немесе күлгін түске боялады (кумариндер туындылары). Иод ерітіндісінің немесе Драгендорф реактивінің әсерінен ерітінді қоңыр түске боялады.

1-3мл концентрлі күкірт қышқылын қосады, изумрудты – жасыл тұске боялады (фурокумариндер).

1-3 мл. 10%-дық калий гидроксидін қосады, қызыл түс пайда болады (фурокумариндер).

1-3 мд.натрий нитропруссидінің сілтілі ерітіндісін қосады, қызғылт – сарғыш түс пайда болады, бұған 1-3 мл сірке қышқылын қосады, түсі күлгін-қызылға боялады (фурокумариндер және кумариндерден ерекшелігі

12.Жана тақырыпты бекіту. 5мин

Дәрілік өсімдік шикізаттарын химиялық талдау.

Фенолды қосылыстар және олардың гликозидтері: иілік заттарды, антрацентуындыларын химиялық талдау.

13.Сабақты қорытындылау. 3 мин

Алған білімдерін қорытындылау,бағалау.

14.Үйге тапсырма беру. 2 мин

Н.37-39 б

Қ.432-456 б

4-ші сабақ;

1. Сабақтың тақырыбы: Дәрілік өсімдік шикізаттарын химиялық талдау. Фенолды қосылыстар және олардың гликозидтері: иілік заттарды, антрацентуындыларын химиялық талдау

2. Сағат саны: 90 мин

3. Сабақ түрі: тәжірибелік

4. Сабақтың мақсаты:

• оқыту: с туденттердің ДӨШ-ғы ББЗ заттардың сапасы мен санын анықтау бойынша білімін қалыптастыру.

• Тәрбиелік: өз мамандығына, ісіне жауапкершілікке, сүйіспеншілікке тәрбиелеу;
• дамыту: пәнаралық байланысты дамыту, өз бетінше жұмыс істеуге, ой-пікірін ашық айтуға дағдыландыру.

5. Оқыту әдісі:жағдайлық есептер шығару, тест бақылау

6. Материалды-техникалық жабдықталуы:

а) техникалық құралдар:ноутбук, проектор

ә) көрнекі және дидактикалық құралдар: шикізаттар кестелер,реактивтер, химиялық ыдыстар

б) оқыту орны: 512 бөлме.

7. Әдебиеттер:

Негізгі (Н)

16. Фармакогнозия. Махатов Б.К., Патсаев А.К., Орынбасарова К.К., Кадишаева Ж.А. 2011

17. Фармакогнозия. Сокольский И.Н., Самылина И.А., Беспалова Н.В. – М.: медицина, 2003

18. Фармакогнозия. Рабочая тетрадь к практическим занятиям: учебное пособие/ под ред. И.А. Самылиной-М., 2010. -200с

Қосымш (Қ)

18. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері және оның қолданылуы. Көкенов М.К., Әдекенов С.М., Алматы, «Ғылым», 1998

19. Определение ресурсов, заготовка, сушка и стандартизация лекарственного сырья. Бимурзаев А.А. – Астана, 2009

20. Фармакогнозия. Тестовые задания и ситуационные задачи: учебное пособие /под ред. И.А. Самылиной. –М., 2010. - 164с

8. Ұйымдастыру кезеңі:5 мин

• Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
• Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
• Сабақтың мақсатымен, міндетімен таныстыру.

9. Оқушылардың өтілген тақырып бойынша білімін тексеру. 15 мин

1. Биологиялық белсенді заттар тобы ретінде «антрацентуындылары» түсінігіне анықтама беріңіз.

2. Антрацентуындыларының физика-химиялық қасиеттерін атаңыз.

3. Сабақ нысандары – өсімдіктердің сыртқы түрінің ерекшеліктері, олардың ареалдары, өсетін жерлері, егетін аудандары.

4. Құрамында антрацентуындылары бар шикізаттарды дайындау, кептіру.

5. Сабақ нысандары - шикізаттардың сыртқы көрінісінің спецификалық белгілерін атаңыз.

6. Сабақ нысандары – шикізаттардың анатомиялық құрылысының диагностикалық белгілерін атаңыз.

7. Сабақ нысандары – шикізаттардың химиялық құрамын атаңыз.

8. Шикізаттың сапасын көрсететін сандық көрсеткіштерін атаңыз.

9. Антрацентуындыларына жүргізілетін сапалық реакцияларды атаңыз.

10. Антрацентуындыларына жүргізілетін сандық талдау түрлерін атаңыз.

11. Шикізатты сақтау ережесін атаңыз.

12. Сабақ нысандары – шикізаттардың түрлерінің қандай фармакологиялық топтарға жататындығын, оны қолдану жолдары мен препараттарын атаңыз

 

1.Биологиялық белсенді заттар тобы ретінде «Илік заттар» түсінігіне анықтама беріңдер.

2. Илік заттардың физико-химиялық қасиеттерін атаңыздар.

3. Зерттелетін илік заттары бар дәрілік өсімдіктердің сырт көріністерінің ерекшеліктері, олардың өсетін орны және ареалы.

4. Илік заттары бар шикізаттарды дайындау, алғашқы өңдеу және кептіру.

5. Сабақ нысандары – шикізаттардың сырт көріністерінің спецификалық белгілерін атаңыздар.

6. Сабақ нысандары – шикізаттардың анатомиялық құрылысының диагностикалық белгілерін атаңыздар.

7. Шикізаттың сапасын сипаттайтын сандық көрсеткіштерін атаңыздар.

8. Сабақ нысандарының – шикізаттардың химиялық құрамын атаңыздар.

9. Илік заттарға сапалық реакцяларды атап шығыңыз; шикізатты сақтау (сақтау тобы және сақтау жағдайы) тәртібін атаңыз.

10. Зерттелетін шикізаттың әрбір түрінің қатысы бар фармакологиялық топтарды, шикізаттарды қолдану жолдарын және препараттарды атаңызда

10. Жаңа сабақты түсіндіру:

Антрацентуындылары деп - құрылысы негізінде «В» сақинасының тотығу дәрежесі әртүрлі антрацен ядросы жататын,фенолды сипаттағы табиғи биологиялық белсенді қосындылар тобын атайды.

Антрацен туындыларын классификациялауда ескерілетін жайлар: «В» сақинасының тотығу дәрежесі, көміртекті қааңқасының құрылысын және гидроксильді топтарды.Антрацен туындылары табиғатта өте кеңінен тараған. Олар жоғары өсімдіктерде, қыналарда, бірқатар төменгі саңырауқұлақтарда байқалған, сондай-ақ бірқатар құрт-құмырсқалар мен теңіз ағзаларында табылған. Белгілі антрацен туындыларының жартысы (~100 қосынды) жоғары өсімдіктерден бөлініп алынған. Олар өте жиі мынадай өсімдіктер тұқымдастарында кездеседі: риян (Rubiaceae), таран (Polygonaceae), қара жемістер (Rhamnaceae), бұршақтар (Fabaceae), лалагүлдер (Liliaceae), вербеналар (Verbenaceae), шайқурайлар (Hypericaceae).

Антрацен туындылары өсімдіктердің әртүрлі органдарында жиналуы мүмкін – жапырақтарында, тамырларында және үлкен тамырларында, гүлдерінде және жемістерінде, діңгек қабықтарында және бұталарда. Көптеген өсімдіктердің барлық бөліктерінде антрацен туындылары болады, дегенмен айтарлықтай көлемде тек жекелеген органдарда жинақталады және дәрілік шикізат ретінде қолданылады. Антрацен туындылары өсімдіктердің ұлпаларында жинақталады, негізінен паренхима, өзек сәулелерінің жасушаларында, жапырақтарда- полисаидты және ерінше ұлпаларының шекарасында орналасқан мезофилла жасушаларында.

Антрацен туындылары өсімдіктерде бос түрде де, гликозидтер түрінде де кездеседі, олар антрагликозидтер деп аталады. Агликондар ретінде антрагликозидтер құрамында антрацен туындыларының барлық топтары кездеседі, диантрахинондардан басқалары. Қант компоненті глюкоза, рамноза, ксилоза, арабинозалармен көрсетілген.

Антрацен туындылары сары, қызғылт сары немесе қызыл, түстегі кристалды заттар. Бос агликондар этил эфирінде, хлороформда, бензолда және басқа органикалық ерітінділерде жақсы ериді; суда ерімейді, бірақ сілтілердің сулы ерітінділерінде феноляттардың пайда болу есебінен жақсы ериді.

Гликозидтер түрінде антрацен туындылары суда жақсы ериді, одан да жақсы –сілтіде, нашар-этанол және метанолда; органикалық ерітінділерде ерімейді – бензолда, этилді эфирде, хлороформда және басқаларда.

210 С температураға дейін қыздырғанда антрацен туындылары сублимацияланады.

Көптеген антрацен туындыларын УФ – және көк-күлгін жарықпен қоздыруда флуоресциялайды. Осылайша флуоресценция сипаты негізгі ядроның тотығу дәрежесіне және орынбасарларының орналасуына және санына байланысты болады: антрахинондар тәртіп бойынша қызғылт сары, қызғылт, қызыл және алқызыл флуоресценциямен сипатталады; антрондар және антронолдар – сары, көгілдір, күлгін түстермен сипатталады. Дәрілік өсімдіктер шикізатындағы антрацен туындыларының болуы сілтілермен сапалық әсерлесумен (феноляттардың пайда болуы) ТСХ-сараптама арқылы микрайдау әсерлесуімен дәлелденеді. Антрацен туындылары бар шикізатты сараптау үшін, олардың өсімдіктер ұлпаларында жергілікті орналасуын анықтауға мүмкіндік беретін люминисцентті микроскопия қолданылады. Әдістің негізі - өсімдік шикізатының препараттарын люминисценциялауды (флюоресценциялауды) зерттеу.

Мемлекеттік фармокопеясының XI баспасында (МФ XI) антрацен туындыларының өсімдік шикізатында болуын сандық бағалау үшін фотоэлектроколориметрияны барынша жиі қолданады. Антрацен туындыларын колориметриялық әдіспен анықтаудың мәнін мынадай сызбада келтіруге болады: дәрілік өсімдік шикізатын өлшеу → антрагликозидтерді қышқылмен қыздыру арқылы гидролиздеу → қыздыру барысында бос антрацен туындыларын органикалық ерітінділермен бөліп алу → антрацен туындылары бар қабатты бөлу, және оны қышқылдан сумен шаю → антрацен туындыларын сілтілі – аммиакты қоспамен (феноляттарды алу) бөліп алу →фотоэлектроколориметр көмегімен алынған ерітінділердің оптикалық тығыздығын өлшеу → колибрлі графикті құру және колориметриялық ерітіндіде антрацен туындыларын анықтау.

Медицинада дәрілік өсімдік шикізаты және одан алынатын препараттар негізінен іш жүргізетін дәрі ретінде қолданылады. Бірқатар антрацен туындыларының спазмолитикалық белсенділігі және нефролитикалық әсері бар.

Илік заттар – полифенолдардың қарапайым туындыларынан бастап және олардың барынша күрделі жоғары молекулярлы туындыларымен аяқталып флобафендер деп аталатын, химиялық құрылымы әртүрлі, көп атомды фенолдардың туындылары болып табылатын күрделі органикалық қосындылардың тобы.

Илік заттар өсімдіктер әлемінде кеңінен таралған. Олар жоғары және төменгі өсімдіктерден табылған. Әсіресе илік заттары өте жоғары өсімдіктер жалаңаш тұқымды және қос жарнақты өсімдіктер ішінде көп кездеседі, біржарнақты өсімдіктерде өте төмен болады. Бір жарнақты өсімдіктер ішінде илік заттар ағаш қабаықтарында –пальмада көп кездеседі. Қыналар, саңырауқұлақтар, су өсімдектерінде әдеттегідей илік заттар саны көп емес және олар іс жүзінде қолданылмайды. Көптеген тұқымдастардың ішінде илік заттарының мөлшері көп өсімдектермен мынадай тұқымдастар ерекшеленеді: сумахтар, шамшаттар, тарандар, раушангүлділер, тасжарғандар, бұршақтар, вересектер, қарағайлар және басқалар.

Илік заттардың өсімдіктердегі мөлшері іздік сандарынан бірнеше ондаған пайыздарға дейін кең көлемде кездеседі, өсімдіктердің галлалар деп аталатын ауырған бөліктерінде 60-80% -ға дейін болады. Медицина мен өндірісте іс жүзінде илік заттарының мөлшері 10%-дан жоғары өсімдіктер ғана қолданылады. Илік заттар өсімдіктердің әртүрлі органдары мен бөліктерінде жинала береді (қабығында, ағашта, жерасты органдарында, жапырақтарда, жемістер мен тұқымдарда). Өсімдіктер ұлпаларында (ткань) илік заттар негізінен паренхималық клеткаларда орналасады, ал жиі жағдайда сол органның барлық клеткаларында кездеседі. Илік заттар әдетте клетка шырынындағы ерітінді.

Илік заттары бар дәрілік өсімдік шикізаттары тұтқыр, қанды қалыптастыратын, бактерияға қарсы, жара жазатын, суыққа қарсы дәрі ретінде қолданылады.

Илік заттар (танидтер) суда ерігенде коллоидты ерітінділер пайда болатын аморфты қосылыстар. Органикалық ерітінділер ішінде танидтер ацетонда, этил спиртінің және этилді эфир қоспасында, кей кезде этил эфирінде, этилацетатта, пиридинде ериді; хлороформда, петролейнді эфирде, бензол мен күкірткөміртегінде ерімейді. Көптеген илік заттар оптикалық белсенді; тұтқыр дәмді, қара түске бояла отырып, ауада жеңіл тотығады.

Илік заттар басқа да фенолды қосылыстар сияқты ауыр металдармен боялған комплекстер құрайды. Конденсацияланған илік заттар темір аммоний квасцалары ерітінділерімен қою-жасыл түс береді, гидролизделінетіндері –қою-көк. Илік заттар сондай-ақ диазонды қосылыстармен әрекеттесе алады, бұл жағдайда боялған өнімдер пайда болады. Олар ванилинмен реакцияға түсе алады (әрекеттесу) (қойылтылған НСl немесе 70%-дық H₂SO₄ қатысқан жағдайда ашық қызыл түске боялады). Бос эллагг қышқылы бірнеше натрий нитриті кристалдарын және 3-4 тамшы сірке қышқылын қосқанда қызыл-күлгін түс береді. Байланысқан эллаг қышқылын (немесе гексаоксидифен) табу үшін сірке қышқылын 0,1н күкірт немесе тұз қышқылымен ауыстырады (көк түске өтетін, кармин-қызыл түс).

Дәрілік өсімдіктер шикізатындағы илік заттарды екі топқа бөлетін сапалық реакциялармен анықтайды: тұндыру реакциялары және түрлі-түсті реакциялар. Өсімдектерде илік заттардың барын дәлелдеу үшін келесі реакцияларды қолданады: тұнбалардың желатин, алкалоидтар, ауыр метал тұздары және формальдегид ерітінділерімен пайда болуы (ең соңғысы хлорсутекті қышқылының қатысуымен); тері ұнтағымен байланыстыру; темір тұздарымен (III) бояу(қою-көк немесе қою-жасыл). Катехиндер ванилинмен және қойылтылғын хлорсутекті қышқылмен қызыл түске боялады.

Сапалық реакцияларды жүргізу үшін шикізаттан мынадай әдістеме бойынша сулы зат алуды дайындайды: 1 г ұсақталған өсімдік шикізатына 10 мл су құйылады. 20-30 минут су моншасында қыздырады, мақта арқылы сүзіп тұндырады және алынған затты сараптама жүргізу үшін қолданады.

1. 2-3 мл бөлініп алынған затқа бір тамшыдан 1%-дық желатин ерітіндісін қосады. Артылған желатинді қосқанда жоғалатын бұлдыр пайда болады.
2. 2-3 мл бөлініп алынған затқа бір тамшыдан 1%-дық хинин хлоридінің ерітіндісін қосады. Аморфты тұнба пайда болады.
3. 2-3 мл бөлініп алынған затқа 4-5 тамшы теміраммонилік квасцалары ерітіндісін қосқанда илік заттарды гидролиздеу жағдайында қою-көк түс немесе тұнба пайда болады, ал қойылтылған жағдайда – қою-жасыл түс немесе тұнба (бұл реакция өсімдік материалындағы илік заттарды ашу үшін қолданылады).
4. 10 мл бөлініп алынған затқа 5мл формальдегидтің тұз қышқылымен қоспасын (1:1 қатынаста араластырылған 2 мл НCl және 3мл 40%-дық формальдегид ерітіндісі) қосады. Алынған қоспаны 30мин кері тоңазытқышы бар колбада қайнатады. Конденсацияланған илік заттар бар жағдайда олар тұнбаға айналады. Тұнбаны сүзіп алады. 2 мл фильтратқа 10мл 1%-дық теміраммоний квасцаларының ерітіндісін және 0,2 г кристалды қорғасын ацетатын қосып, ерітіндіні араластырады. Гидролизделген илік заттар бар болған жағдайда көк немесе күлгін түс пайда болады (бейтарап ортада).
5. 2-3 мл бөлініп алынған затқа сұйықта бром иісі сезілгенше тамшылатып бром суын (5г бром 1л суға) қосады. Конденсацияланған илік заттар бар жағдайда сол мезетте тұнба пайда болады.
6. 1мл бөлініп алынған затқа 2мл 10%-дық сірке қышқылын және 1мл 10%-дық қорғасын ацетаты ерітіндісін (орташа) қосады – гидролизделінетін илік заттар тұнба құрайды. Конденсацияланатын илік заттар бар болған жағдайда 5 тамшы 1%-дық теміраммоний квасцалары ерітіндісін және 0,1г қорғасын ацетатын қосқанда фильтрат қою-жасыл түске боялады.
7. 2 мл бөлініп алынған затқа бірнеше натрий нитратының кристалдарын және 0,1 н HCl қосады. Гидролизделінетін илік заттар бар болған жағдайда қоңыр түс пайда болады.

Дәрілік өсімдік шикізатында МФ ХI илік заттардың мөлшерін сандық бағалау үшін, индигосульфоқышқылының индикаторы бар, әлсіз ортада илік заттардың тотығу мүмкіндігіне негізделген, титрометриялық әдіс (перманганаметриялық титрлеу) қолданады.