Тапсырмалар. Көмекші етістіктердің саны аз болғанымен, тілімізде атқаратын қызметі орасан зор

Көмекші етістіктер

Көмекші етістіктердің саны аз болғанымен, тілімізде атқаратын қызметі орасан зор. Аналитикалық етістік құрамында тиісті жетекші етістікке белгілі дәнекер арқылы тіркесіп, оған қосымша абстракты грамматикалық мағына үстейтін бір алуан етістіктер жатады.

Ондай толымды көмекшілердің қатарына жататын етістіктер мыналар: ал, бар, баста, бол, жатыр, тұр, жөнел, жібер, кел, кет, көр, қал, қой, сал, таста, отыр, жүр, шық, қыл, ет т.б.

В казахском языке нет предлогов и приставок. Различные оттенки значений, выражающиеся в русском языке посредством предлогов и приставок, в казахском языке передаются при помощи вспомогательных глаголов. Нужно отличать вспомогательные глаголы жүр, тұр, отыр, жатыр от всех остальных вспомогательных глаголов. Вспомогательных глаголов в казахском языке очень мало. Все они могут употребляться и с самостоятельным значением. Н а п р и м е р:

Түсіп кетті – упал (кетті – вспомогательный глагол).

Кетті – ушел кетті основной глагол.

Қалды – остался, осталось қалды основной глагол.

Баста – в качестве вспомогательного глагола соответствует русским глаголам стать, начинать.

Келе бастады – начали прибывать.

Айта бастады – стал говорить.

Қал – указывает на оттенок мгновенности, неожиданности и пр.

Кетіп қалды – уже ушел.

Сынып қалды –сломалось.

Кет – имеет почти такое же значение, как қал.

Құлап кетті – упал, выпал.

Шығып кетті – 1. Вышел; 2. Взобрался; 3. Соскочило.

Қой – указывает на кратковременность действия, в некоторых случаях соответствует однократному действию.

Жауып қойды – закрыл.

Алып қойды – забрал.

Бара тұр – иди пока.

Тұра тұр – подожди.

Тоқтай тұр – подожди

 

1-жаттығу Кестеге көмекші етістіктерді жазып, сөйлем құраңыз.

 

 

 

Бара тұр

Құлап қалды

 

2-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазып, көмекші етістіктерді тауып, сұрақ қойыңыз.

1.Алғашқы қазақ дәрігерлері елдің кедей топтарына қолдан келгенше дәрігерлік көмек көрсете білді. 2.Көктемде құстар ұшып келе бастады. 3.Дәрігер кабинеттен шығып кетті. 4.Мәтіннің түпнұсқасын толық жазып берді. 5.Досы ерте кетіп қалды.

 

3-жаттығу. Төмендегі сөздерді аударып, сөйлем құрастырыңыз.

Стал говорить, кончилось, упал, забрал, достань, продолжай говорить, уже ушел.

4-жаттығу. Мәтінде кездесетін сөз тіркестерімен танысып, аударыңыздар.

Буын жалғастырады, жамбас буыны, шынтақ буыны, кірігіп жалғанады, қозғалмалы сүйектер, шеміршекті ткань,буын шығу, толық шығу, жартылай шығу,буын нашар қозғалады, іштен шығып туу, сүйектің орнынан қозғалуы, ауру салдары, иық буыны,сүйегінің сынуы, таңғышпен байлау, буын қалтасында

5-жаттығу. Мәтінді оқу, мәтін бойынша сұрақ құрастыру,сұрақтарға жауап беру.

Буынның шығуы

Буын – бір сүйекті екінші сүйекпен жалғастырушы аралық. Сүйектер бір-бірімен кірігіп немесе қозғалмалы болып жалғанады. Буын кірігіп жалғасқанда, сүйек аралығында дәнекер немесе шеміршекті ткань болады. Ондай буын нашар қозғалады.

Буын қозғалмалы болып жалғасса, ол мүше жақсы қозғалады. Буынның шығуы-буын сүйектерінің әдеттегі орнынан қозғалуы. Буын толық және жартылай шығуы мүмкін. Әдетте екі сүйек буын қалтасында бір-бірімен түйісіп, беттесіп тұрады. Кейде баланың буыны іштен шығып тууы, күнделікті өмірде жарақаттанудан және түрлі ауру салдарынан шығуы мүмкін.

Буынның іштен шығып тууы көбінесе жамбас, иық, шынтақ буынынан жиі кездеседі. Ол буынның толық өсіп жетілмеуіне байланысты болады. Буын шығуының өте жиі кездесетінтүрі оқыс жағдайда жарақаттанудан болады. Буын шыққанда оны қоршаған сіңірлер,қалталар, сүйектің түйіскен жеріндегі тері зақымданып, тіпті сүйегінің сынуы да мүмкін. Мұндай сүйек қана тайып қоймайды,сонымен қатар буынға жақын орналасқан өқан тамыры және жүйкелер де зақымдануы мүмкін. Буынның патологиялық шығуы түрлі буын ауруының салдарынан (артрит,полиартрит,жүйке аурулары) болады. Шыққан буынды тек маман дәрігерге көрсетіп емдеу қажет. Тайған буынды орнына таңғышпен байлау керек. Мезгілінде емделмеген,орнына түспеген буын «ескірген шығу» деп аталады. Мұндай буын тек операция арқылы қалпына келтіріледі.

 

Бақылау

Коммуникативті компетенция бойынша

а) лексикалық тақырып бойынша

1. Алғашқы қазақ дәрігерлерінен кімдерді білесіз?

2. Алғашқы қазақ фельдшерлері қайда даярланып шықты?

3. С.Асфендияров кім? Қайда оқып білім алған?

4. Х.Досмұхамедұлы туралы не білесіз?

5. Ақын С.Торайғыровқа күрделі ота жасаған дәрігер кім?

6. Дәрігер М.Қарабаев медицинаның қай саласында еңбек етті?

ә) грамматикалық тақырып бойынша

Тілімізде көмекші етістіктердің атқаратын қызме

1. Тілімізде көмекші етістіктердің атқаратын қызметі қандай?

2. Қандай көмекші етістіктерді білесіз?

3. Ал, баста, қой, бол көмекші етістіктеріне мысал келтіріңіз.

4. Тілімізде жиі қолданатын көмекші етістіктерді атаңыз.

Операционалды – дағды компетенциясы бойынша

тапсырма. Берілген көмекші етістіктерді қатыстырып сөйлем құрастырыңыз.

Құлап кетті, шығып кетті, жауып қойды, алып қойды, бара тұр, тұра тұр, тоқтай тұр.

Когнитивті – білім компетенциясы:

Тест тапсырмалары:

1) Етістікті көрсетіңіз:

а) қалақай

б) дәне

в) сораң

г) еру

д) жұмыс

2) Дара етістікті сөйлемді көрсетіңіз:

а) Балалар ойнап жүр.

б) Олар сөйлесіп отыр.

в) Балалар доп ойнады.

г) Балалар доп ойнап жатыр.

д) Мен театрға барып келдім.

3) Күрделі етістікті сөйлемді көрсетіңіз:

а) Сәуле орындықта отыр.

б) Сәуле кеше келді.

в) Сәуле келе жатыр.

г) Сәуле келді.

д) Сәуле мектепке барды.

4) Сөйлемді аяқтаңыз:

Егер адам тыныс жолы арқылы уланса,...

а) көмек көрсету үшін.

б) өте сақ болған.

в) бір жүйеге келтіру

г) таза ауаға шығару керек

д) тындау керек

5) Етістікті көрсетіңіз:

а) тыңдайды

б) жаздай

в) жемдей

г) сіздей

д) озіндей

6) Етістіктің сұрағын көрсетіңіз:

а) қашан?

б) не қылды?

в) не үшін?

г) қандай?

д) не?

7) Етістікті көрсетіңіз:

а) ауыр, жеңіл

б) ақылды, сергек

в) бар, жоқ

г) он, жетпіс

д) келді, кетті

8) Көмекші етістікті тіркесті көрсетіңіз:

а) келе бастады

б) сұраған жоқ

в) біреу келді

г)жағдай бар

д) бару керек

9) Етістікті көрсетіңіз:

а) әрбір

б) қоғам

в) оқыды

г) жеміс

д) мектеп

Негізгі әдебиеттер:

1.Бектұров Ш.К. Бектұрова А.Ш. Қазақ тілі для начинающих. Алматы, 1994. 47-б.

2. Хабдин Қ.Е., Тәттібаева А.Е. Қазақ тілі сабақтары. А, 2004.

3. С.Жиенбаев, Г.Бегалиев, И.Уюкбаев. Қазақ тілі. А.,1988.123-124 бб.

Қосымша әдебиеттер:

1.Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы, 2001.

 

ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

№15 тақырып: Жүйке жүйесі, аурулары, диалог

Етіс категориясы

 

 

2013 ж.

 

Кафедра мәжілісінде талқыланып, бекітілді

 

Хаттама №____, «_____»____________2013ж.

 

«Бекітемін»

Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д. Аяпбергенова К.К.

 

1. Тақырыбы: Жүйке жүйесі, аурулары, диалог

Етіс категориясы

2. Мақсаты: Етіс категорияларын практикалық жолымен меңгерту; мәтінде кездесетін медициналық, терминдердің мағынасын түсіндіріп, мазмұнын өз бетінше баяндауға үйрету. Медициналық термин сөздердің аудармасын беріп, жазылуын үйрету, мәтін бойынша сұрақтар құрастырып, өз бетінше мазмұнын айтуға баулу.

 

3. Міндеті:Мәтіндегі медициналық сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын беріп, қазақша өз ойын еркін жеткізуге үйрету.

Когнитивті – білім компетенциясы:

Мәтінде кездесетін жаңа сөздер мен сөз тіркестердің аудармасын беріп, жазылуын үйрету, дұрыс сөйлеуге үйрету; сөйлеу барысында есімдіктерді дұрыс қолдануға машықтандыру; есімдіктердің қызметін тани білу, сипатын ажырата білу.

 

Операционалды – дағды компетенциясы: сөздік қорын байытып, шығармашылықпен жұмыс істеуге дағдыландыру, оқыған мәтіннің мазмұнын жан–жақты талдау арқылы студенттің білім, білік дағдыларын жетілдіру.

Коммуникативті компетенция:тілдік категорияларды дұрыс қолданып, шығармашылық ойлау қабілеттерін арттыру.

Өзін-өзі дамыту компетенциясы: студенттердің танымдық деңгейін көтеру, ауызекі сөйлеуге, өз ойын еркін жеткізуге үйрету, сын тұрғысынан ойлау қабілеттерін дамыту.

 

4.Негізгі ұғымдар:Жүйке жүйесі, қамтамасыз етеді, реттеп отырады, сезім жүйкелері, есту жүйкелері, омыртқа жотасының өзегінде, сыртқы ортамен байланыстырады, ішкі мүшелердің жұмысы, адамның қимылын басқару, аймақтарға тарайды

 

5. Сабақты өткізу жоспары (уақыты, минут)

Ұйымдастыру кезеңі (5 мин.)

Үй тапсырмасын сұрау (45мин.)

Жаңа сабақ;

Грмматикалық тақырып бойынша жұмыс (25мин.)

Лексикалық материалмен жұмыс

Мәтін алдындағы жұмыс (10 мин.)

Мәтін бойынша жұмыс (25 мин.)

Мәтіннен кейінгі жұмыс (15 мин.)

Жаңа сабақты қорыту (10 мин.)

Студенттің білімін бақылау (10 мин.)

Студенттің білімін бағалау (5 мин.)

6.Өткізу түрі:Аралас сабақ

7.Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері: сұрақ- жауап, әңгімелесу, салыстыру, түсіндіру, жаттығу, сөздік, пікірталас.

8.Көрнекі құралдар:Жүйке жүйесі және сыртқы және ішкі секреция бездеріне арналған кесте, етістер түрлеріне арналған кесте, үлестірмелі карточкалар.