Пытанні1. Семантычнае, фанетычнае і марфалагічнае асваенне запазычаных слоў. 2. Інтэрнацыяналізмы ў беларускай мове. 3. Калькі і паўкалькі. 4. Экзатызмы. Варварызмы.
Гласарый Фанетычнае асваенне — гэта падпарадкаванне іншамоўных слоў фанетычным законам беларускай мовы і правілам вымаўлення. Граматычнае асваенне — гэта поўнае або частковае падпарадкаванне марфемнай структуры іншамоўных слоў законам беларуксай мовы пры захаванні асноўных элементаў мовы-крыніцы. Семантычнае асваенне — калі іншамоўныя словы напаўняюцца новымі значэннямі, не характэрнымі да мовы-крыніцы. Інтэрнацыяналізмы — гэта асобны пласт лексікі, якая выкарыстоўваецца ў шматлікіх роднасных і няроднасных мовах; гэта спецыяльныя тэрміны з розных галін навукі, тэхнікі, культуры. Варварызмы — гэта слова ці словазлучэнне, якое запазычана з чужой мовы і пакуль што ўспрымаецца як іншамоўнае. Экзатызмы — гэта запазычаныя словы, якія абазначаюць прадметы і паняцці, не ўласцівыя беларускай рэчаіснасці, а характарызуюць палітычнае, эканамічнае, культурнае жыццё замежных краін. Калька — гэта слова або выраз, будова якога такая ж, як і будова ўзятага за ўзор слова. Поўныя калькі ўтвораныя з беларускіх каранёў і беларускіх афіксаў на ўзор адпаведных рускіх слоў. Няпоўныя калькі ўтвораныя з беларускіх і рускіх структурных элементаў (беларускі корань і рускі афікс або рускі корань беларускі афікс).
Вучэбна-практычныя матэрыялы
Заданне 1. Знайдзіце ў сказах запазычаня словы, якія ў беларускай мове існавалі ці існуюць у выглядзе варыянтаў. Параўнайце, які варыянт запазычанага слова бліжэй да іншамоўнага прататыпа. Вызначце характар асваення слова беларускай мовай.
1. Я часцяком адзін прыходзіў на гэты масток, абапіраўся на жалезныя парэнчы і глядзеў у бездань (Р. Сабалеўскі). Накрытыя радзюжкамі коні грызлі жоўтымі зубамі сухую парэнчу (В. Адамчык). 2. Прасакатаў ужо на жалезным хаду Грамой з Грамабоіхаю з поўнай паўасмінкай у перадку: вянгліна, пірагі, кілбасы (К. Крапіва). Не горшая была і вяндліна, якую прывёз аканом (А. Чарнышэвіч). 3. Праплывалі ў цяжкай, саліднай, як тая конка, форме з кукардамі, пятліцамі, гузікамі рускія чыноўнікі (М. Гарэцкі). Ён… насіў шапку з какардай, форменны дыяганалевы касцюм і бліскучыя хромавыя боты (І. Навуменка). 4. Яна працягвае руку спачатку па пірог, потым зграбае цэлую жменю скрыдікаў каўбасы (А. Васілевіч). Над параю трасла, разганяючы яе скрылікам змучанага вялага сала чарнявая дзяўчына з тоненькай белаю шыяй (В. Адамчык). 5. Стаў, пастаяў, паглядзеў, а тады дастае з кішэні футарал (Л. Калюга). Зноў піла пад пахаю ў чахле, бы ў футтляры скрыпка (Р. Барадулін). 6. Вакол пераліваліся ў розныя калёры крыштальныя карафіны з рознымі вінамі — французскімі і венгерскімі (З. Бядуля) Настойка, па вясковай завядзёнцы, у старых, яшчэ, здаецца,даваеннага ўзору, графінах (С. Каробкіна). 7. Не менш прыгожыя былі і муштукі — пераліваліся вясёлкай (І.Шамякін). Ды ён жа зусім не ведае гэтых людзей, — ні маладых рагатуноў… ні сівых ды лысых масье ў акулярах, з люлечкамі да мунштукамі, з выглядам важным, маўклівым, загадкавым (Я.Брыль).
Заданне 2. Выпішыце спачатку запазычаныя словы, затым словы з запазычаным коранем, але беларускімі прыстаўкамі і суфіксамі і нарэшце ўласнабеларускія словы. Друкарня, палетак, перапрафіліраваць, таймер, гушкалка, шасэ, рэзервуар, сведчыць, карамелька, прымадонна, цыклон, леснічоўка, рэлейны, узлобак, дынамавец, спаніэль працантоўка, выпукляць, шахіня, алфавіт, жабрацтва, забраніраваць, трэнінг, галетнік, рагатушка, трукач, кандуктар, стрэс, лясун, юбілейны, мачанка, карэкціроўка.
Заданне 3. Выпішыце запазычаныя словы. З дапамогай «Слоўніка іншамоўных слоў» А.М. Булыкі (Мн., 1993) вызначце іх паходжанне. Гэты прастор мы бачым і ўвесь наступны дзень. Узброеныя біноклямі, як уладары мора, многія вышукваюць з палубы далёкія маякі, рыскі астраўкоў, гадаюць, што гэта. Прайшлі блізка міма вялікага фінскага вострава. Ён увесь у лясах, на беразе некалькі невялікіх будынкаў, маяк. Жыццё хутка ўваходзіць у норму, экзотыка становіцца будзённасцю. За абедам аб’явілі, што мінаем з левага борта яшчэ нейкі востраў, некалькі чалавек усталі, вярнуліся і — ні слова больш пра яго. Вабіць іншае: напаўняецца пусты яшчэ зранку басейн, з помпаў шыпіць, б’е вада. На карме за басейнам збіраюцца, грэюцца ў шэзлонгах на сонцы. Назіраюць за тымі, хто загарае, купаецца, потым і самі раздзяваюцца і купаюцца. Тут найбольш людна і шумна. Даволі людна, хоць і не шумна, у салоне бібліятэкі — перабіраюць кніжкі, часопісы (І. Мележ).
Заданне 4. Знайдзіце ў сказах экзатычную лексіку, растлумачце значэнне запазычаных слоў.
1. Расплятае вецер косы, свішча тонкая камча, цяжка дыхае раскосы аргамак каля пляча (С. Грахоўскі). 2. Засланяючы даль краявіду, узняліся ўгару тэрыконы, шмат вышэйшыя за піраміды, збудаваныя пры фараонах (М. Аўоамчык). 3. Паміж красуючых садоў, як рой маленькіх матылькоў, калібры гнёзды дзеткам уюць, газэлі лёгкія жывуць (К. Буйло). 4. Клічуць заўтра тугія тамтамы… І спавіта Афрыка чорная белым сары, нібы бінтамі… (Г. Бураўкін). 5. Яна пра вікінгаў расказвае ў песнях, як снягоў разгон; фіёрды з даўнішнімі назвамі прыводзіць у дзіцячы сон (Я. Сіпакоў). 6. І на далінах, на схілах бачу паміж каласамі скачкі джыгітаў тваіх, бурныя скокі хеўсураў (Я. Брыль). 7. Гаркавы дымок сак-саула. Баран смерць прыняў з-за гасцей. І смыленню цягне з аула, і прысмерк, як плоў, загусцеў (Р. Барадулін). 8. За… (мандарынам) чатыры чалавекі неслі паланкін, нібы будку, з сіняй шаўковай занавескай (Я. Маўр). 9. Я раптам пачуў перастук кастаньет і звон задуменны гітары (П. Панчанка). 10. Куба — мачэта, якім мазалістыя рукі ссякаюць у сафру цукровы траснік, да сонца праз цемру шляхі пракладаюць (М. Танк). 11. Муэдзін кабету прывітае, сам сабе прамовіць муэдзін: «Паранджу, напэўна, апранае, каб хаваць маршчыны ад мужчын…» (А. Вялюгін). 12. Ні рэк, ні азёр вам, а толькі — спякота і подых гарачы сыпучых барханаў. А жыць жа і вам, як і ўсім нам, ахвота. А тут яшчэ… ночы і дні — караваны (А.Бачыла).
|
