Значэнне дзеепрыслоўя, яго сінтаксічныя функцыі

Дзеепрыслоўе — нязменная форма дзеяслова, якая абазначае дадатковае дзеянне і паясняе асноўнае дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам. Напрыклад: Назбіраўшы яшчэ сушняку, Міколка з дзедам расклалі невялікі агонь (Лыньк.). Дзеепрыслоўе назбіраўшы аба­значае дадатковае дзеянне (назбіралі) і паясняе асноў­нае дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам раскла­лі (расклалі калі? назбіраўшы сушняку). Змярканнем, святло запаліўшы, газеты чыталі (М. Т.). Дзеепрыслоўе і ў гэтым выпадку абазначае дадатковае дзеянне і паясняе дзеяслоў-выказнік (чыталі к а л і? запаліўшы святло).

Дзеепрыслоўі маюць асаблівасці дзеяслова і прыслоўя.

Дзеепрыслоўі ўтвараюцца ад дзеясловаў, захоўваюць агульнасць асновы і лексічнага значэння: распытваць — распытваючы, хвалявацца — хвалюючыся, імкнуцца — імкнучыся, збудаваць — збудаваўшы, прынесці — прынёсшы.

Дзеепрыслоўі маюць граматычныя прыметы дзеясло­ва: бываюць незакончанага і закончанага трывання: гаварыць — гаворачы, сказаць — сказаўшы; адчыняць — адчыняючы, адчыніць — адчыніўшы; могуць быць зваротнымі: абудзіўшы — абудзіўшыся, прытуліўшы — прытуліўшыся; уключаюцца ў сістэму станаў, хоць маюць толькі адзін стан — незалежны: сустрэўшы сябра—сустрэўшыся з сябрам, вяртаючы кнігу — вяртаючыся з горада; захоўваюць кіраванне таго дзеяслова, ад якога ўтвораны: спяваць песню — спяваючы песню, запаліць святло — запаліўшы святло, вярнуцца з лесу — вярнуўшыся з лесу; да дзеепрыслоўяў, як і да дзеясловаў, мо­гуць прымыкаць прыслоўі, якія паясняюць іх: ісці хутка — ідучы хутка, зразумець правільна — зразумеўшы правільна.

Улічваючы адзначаныя асаблівасці, агульныя з асаблівасцямі дзеясловаў, дзеепрыслоўі не выдзяляюць як асобную часціну мовы, а ўключаюць у сістэму форм дзея­слова¹.

Дзеепрыслоўі маюць і прыметы прыслоўяў: не змяняюцца: спяваючы, убачыўшы, разгарнуўшы; паясняюць дзеяслоў: Бабёр насцярожвае слых і, стаіўшыся, слухае (Б.); у сказе найчасцей выконваюць ролю акалічнасцей — спосабу дзеяння, часу, прычыны і інш.: На бой смяротны ідучы, мой край, не ведаў ты спакою на міг ні ўдзень, ані ўначы (Бр.).

Дзеепрыслоўе найчасцей выкарыстоўваецца з паясняльнымі словамі, утвараючы з імі дзеепрыслоўнае словазлучэнне, якое ў сказе выступае як адзін член сказа. Саломку выгнуўшы дугою, звісае колас над зямлёю (К-с) — у гэтым сказе дзеепрыслоўнае словазлучэнне выконвае сінтаксічную ролю адасобленай акалічнасці спосабу дзеяння (звісае як? саломку выгнуўшы дугою). Мы салют аддаём, памятаючы пра свой абавязак (А. К.) — дзеепрыслоўнае словазлучэнне ў гэтым сказе паясняе выказнік аддаём і з'яўляецца акалічнасцю прычыны (салют аддаём ч а м у? памятаючы пра свой аба­вязак). Не даязджаючы да вёскі, Лёня полем павярнуў управа (Б.)— дзеепрыслоўнае словазлучэнне выступае ў ролі акалічнасці часу (павярнуў к а л і? не даязджаючы да вёскі).

Дзеепрыслоўі, калі яны маюць пры сабе паясняльныя словы, могуць выконваць у сказе і сінтаксічную функцию дадатковага выказніка: Пацалаваўшы Марылю і сына, каваль рушыў змрокам дня ў вялікую дарогу (К. Ч.). У такім выпадку дзеепрыслоўе можна замяніць спрагальнай формай дзеяслова (параўн. пацалаваў і рушыў). На­ста паправіла хустку, абвязаўшы тужэй ля шыі і насунуўшы на лоб да самых вачэй (Пташн.) (параўн. папра­віла, абвязала, насунула).

Дзеепрыслоўі, як правіла, прымыкаюць да дзеяслоўнага выказніка: Бачу я, з прыродай зліўшыся душой, як дрыжаць ад ветру зоркі нада мной (Багд.). Зрэдку дзее­прыслоўі прымыкаюць і да іменнага састаўнога выказ­ніка: Развітваючыся пасля вячэры, панна Ядвіся была сур'ёзная і не папрасіла суседа заходзіць да іх вечарамі (К-с).

Іншы раз дзеепрыслоўі прымыкаюць да інфінітыва, які выступае не ў ролі выказніка, а ў ролі іншых членаў сказа, напрыклад дзейніка: Сядзець жа дома, не маючы пэўных заняткаў, было нецікава (К-с).

Дзеепрыслоўі ўжываюцца не толькі ў двухсастаўных, а і ў аднасастаўных сказах: безасабовых: Добра ў садзе хадзіць, сустракаючы сонечны ранак, чулым сэрцам лавіць звонкі голас дзявочых вяснянак (Панч.); абагульнена-асабовых: Не палажыўшы, не возьмеш (Прык.). Свайго не меўшы, ляжаш спаць не еўшы (Прык.).

Заўвага. У паўночна-ўсходніх беларускіх гаворках, часам і ў мове мастацкай літаратуры, дзеепрыслоўі на -ўшы, -шы ўжываюц­ца ў ролі выказніка (сазвязкай і без яе): Сын даўно ажаніўшыся. Ужо сонца было зайшоўшы (з гаворак Полаччыны). Пан быў ужо ўстаўшы (М. 3.).

Некаторыя вучоныя вылучаюць дзеепрыслоўе і дзеепрыметнік як асобныя, самастойныя часціны мовы.