III. «Алаш» атауы мен жүздердің пайда болуы

Ø Қазақ халқының қалыптасуы

1. Қазақстанда қола дәуірінде өмір сүрген: еуропеоидтық өңдес андрон тайпалары.
2. Сақ, сармат, үйсін тайпаларының келбеттері андроновтықтарға ұқсас болғандығын айтқан антрополог ғалым: О. Смағұлов.
3. Қазақстанға шығыстан келген ғұн тайпаларының; жергілікті тайпалармен араласуы нәтижесінде монголоидтық белгілер дами түсті.
4. Монғолоидтық белгілер тереңдей түсті: VI-IX ғғ. (ерте орта ғасырда).
5. Қазақтың халық болып қалыптасуының барысын бұзған: Моңғол шапқыншылығы.

v Қазақстанда антропологиялық процестер жаңа өзгерістерге ұшырады: Монғолдардың жаулап алуынан кейін.

1. Моңғол шапқыншылығынан кейін қазақ жерінде пайда болған түркіленген жаңа этникалық топтар: Маңғыт, барлас.

F Моңғол шапқыншылығынан кейін жергілікті ру-тайпалардағы монғолоидтық тұрпат күшейе түсті.

1. Монғолдардың жаулап алуы нәтижесінде қазақ жеріндегі халық болып қалыптасу үрдесі кешеуілдеді: 150-200 жылға.
2. Этносаяси қауымдастық;: белгілі бір тарихи аймақта құрылған хандықтың тұрғындары.

v Олар әлі халықтық дәрежеге жетпеген, жеке-жеке ру-тайпалар бірлестігінен құрылған.

1. Қазақ халқының этникалық жағынан қалыптасуында басты рөл атқарған: Ақ Орда тайпалары.
2. Жазбе деректердегі Моғол хандығы халқының атауы: Моғолдар.
3. Ақ Орда тұрғындарының атауы: «Өзбек», «қазақ-өзбек».

v «Өзбек» атауының шығуы Өзбек ханның; есімімен байланысты.

1. Ноғай Ордасының; тұрғындары: «Маңғыт», «ноғайлар».
2. Моғол хандығында этносаяси құрамында үйсіндердің орынына уақытша аталған тайпалар: дулаттар.

v Үйсіндердің аты қайтадан тарих сахнасына шыға бастады: Қазақ хандығының құрылуымен.

1. Үйсіндер өрбіген ежелгі қазақ халқының этносаяси қауымдастық аймағы: Жетісу.
2. XV ғ. қазақ жеріндегі тайпалар саны: 92
3. XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың бірінші жартысында қазақ деген этносаяси қауымдастықтың болғанын жазған: Рузбихан.
4. Өзбек ұлысында XV ғ. үш халықтың болғандығы, оның ішінде ең көбі және ержүректері қазақтар екенін жазған: Рузбихан.

v Өзбек хан хандық құрған кезде қазақтар халық ретінде ерекшелене бастаған.

1. Рузбихан дерегі бойынша Өзбек хандығындағы шайбанилерге кіретіндер: түркіленген монғол тұқымдары.
2. Рузбихан дерегі бойынша Өзбек хандығындағы маңғырттарға жататындар: Қарақалпақтар мен ноғайлар.

v Қазақтарға жататындар – қыпшақ және басқа да қазақ тайпалары.

1. Қазақтың халық болып құрылуын жеделдеткен екі этникалық топ: қыпшақтар тайпалар одағы және үйсін тайпалар одағы.
2. Екі этникалық топтың: қыпшақ тайпалар одағы мен үйсіндер одағының бірігуі нәтижесінде құрылған халық: Қазақ;.
3. XV ғасырдың алғашқы кезінен қыпшақ, жалайыр, арғын, қоңырат, дулат, маңғыт, т.б. қазақ және өзбек рулары мен тайпаларының өкілдері өмір сүрген аймақ: Түркістан аймағы.

v Шығыс Дешті-Қыпшақ, Жетісу, Оңтүстік Қазақстан XIV-XVI ғ.ғ. Түркістан деп аталды.

1. Жәнібек, Керей хандармен бірігіп көшкен ру-тайпалардың алғашқы кездегі атауы: «өзбек-қазақтар».
2. XV ғасырдың басында Қазақ жеріндегі ру-тайпалардың басқа хандықтардың жеріне ауа көшудегі басты мақсаттары: Барған жерлеріндегі ру-тайпалармен бірігу, тыныштықта өмір сүру үшін.
3. Қазақ халқы этникалық жағынан шоғырланып, оның этникалық аумағы кеңейді: XVI ғ. басында.

 

Ø «Қазақ» атауының шығуы

1. «Қазақ» сөзінің пайда болған уақыты: Көне түрік дәуірі.
2. Көне түрік тіліндегі «қазғақ оғлұм» сөзі кездесетін жазба деректер: Орхон, Енисей.
3. Ежелгі Сібір тайпалары тілдерінде «қазақ» сөзінің мағынасы: «мықты», «берік», «алып».
4. «Қазақ» атауы ІХ-Х ғасырларды әлеуметтік мағынада қолданылған жер: Шығыс Дешті Қыпшақ;.
5. XIII ғасырдың басында жасалған мәмлүктік Египет мемлекетінің сөздігінің атауы: «Араб-қыпшақ» сөздігі.
6. XIII ғасырдың басында жасалған мәмлүктік Египет мемлекетінің «араб-қыпшақ» сөздігінде «қазақ» сөзіне берілген түсіндірме: «Еркін», «кезбе».
7. «Қазақ» сөзі хорасан түркімендері арасында этникалық сипатта қолданылған тәрізді» - деп жазған тарихшы: Б.Е.Көмеков.
8. Сырдарияның орта бойындағы оғыздар мен қыпшақтардың арасындағы өзара байланыс басталған ғасыр: Х ғ;.
9. ХІІІ ғасырға дейін «қазақ» атауының қолданып келген мағынасы: «Еркін адамдар».
10. «Қазақ» атауының мағынасы жайлы «өз мемлекетінен, руынан бөлініп, жеке өмір сүруші адам» - деген пікірдің иесі: Рузбихан.
11. «Қазақ» сөзі этникалық мағынаға ие бола бастаған ғасыр: XIV ғасыр.
12. Қазақ халқының құрылымына байланысты «қазақ» атауы біржола этникалық сипатқа ие болған уақыт: XV ғасырдың екінші жартысы.

 

Ø «Алаш» атауы мен жүздердің пайда болуы

1. IX-X ғасырлар аралығында алғаш рет айтылған қазақ халқының ұраны: Алаш.
2. «Алаш» сөзі шамамен алғаш рет қолданыла бастады: ІХ-Х ғғ;.
3. Кейбір шежірелерде «қазақ» атауының орнына қолданылған сөз: Алаш.
4. Қазақ халқының ұранына айналған, «қазақ» атауын білдіретін сөз Алаш.
5. «Алаш» сөзін жиі кездестіретін қазақ халқының аңызы: «Алаша хан».
6. Қазақ халқының, жүздерінің пайда болуы туралы айтылған аңыз: Алаша хан.
7. «Алаша хан» аңызы бойынша Ұлы жүздің негізін қалаған: Үйсін.

v «Алаша хан» аңызы бойынша Орта жүзді иеленген: Болат.

v «Алаша хан» аңызы бойынша Кіші жүзді иеленген: Алшын.

1. Алаша хан күмбезі орналасқан өзен: Қаракеңгір.
2. «Алаша хан» аңызында айтылатын Алаша хан ордасының орналасқан жері: Жезқазған аймағындағы Жаңғабыл өзені бойында.
3. «Үш жүз» аңызы бойынша Қазақ халқының құрамына енген ру-тайпалар өздерінің ен-таңбаларын салған жартас: Таңбалы Нұра.

v Талас-тартыс болған жағдайда үш жүз өкілдері осы араға келіп, мәселелерін шешті.

1. Қазақ мемлекеті құрылғаннан кейінгі кезде қазақ халқының жүзге бөліну себебі: Өз жерін қорғау үшін (Өзі жерін қорғау қажеттілігінен туды).
2. «Қазақ жүздерінің құрылу себебі, олар (қазақтар) көшіп-қонып жүрген жерлерінде өз құқықтарын қорғау үшін одақтар құрған. Ол одақ – қазақ жүздері»-деп жазған қазақтың тұңғыш ағартушы ғалымы: Ш.Уәлиханов.